Knack, mei 2003
Door Marleen Teugels
Scheidend minister van Financiën Didier Reynders heeft acht geheime contracten met tabaksfabrikanten afgedwongen voor de financiering van rookpreventiecampagnes van de Rodin Foundation. Dat gaat niet alleen in tegen het beleid van zijn collega’s bevoegd voor de volksgezondheid, ook de Wereldgezondheidsorganisatie verwerpt met klem zulke initiatieven. De Rodin Foundation dreigde met een proces indien Knack onderstaand artikel zou publiceren.
Sommige burgers zijn verslaafd aan tabak, de overheid is verslaafd aan geld. De belastingen op tabak zijn voor de federale overheid een niet te versmaden inkomstenbron. In 2002 brachten die de staat een slordige twee miljard euro op, veel geld dat voor heel diverse doeleinden kan worden aangewend. Rookpreventie is een bevoegdheid van de gemeenschappen, die in 2002 voor die taak amper over een schamele 200.000 euro konden beschikken. Voormalig minister van Volksgezondheid Magda Aelvoet (Agalev) kwam logischerwijs tot het idee een fractie van de dikke pot inkomsten, 12,5 miljoen euro, te willen besteden aan rookpreventie via de creatie van een publiek tabaksfonds. Hiertoe volstond het per pakje sigaretten één oude frank voor preventie opzij te schuiven. Dit is nog altijd de helft van wat gebruikelijk is in andere landen.
Ze pleegde hiertoe overleg met haar collega van Financiën Didier Reynders (MR) die een veel zuiniger oplossing uit z’n hoed toverde. De tabaksindustrie zou zelf de rookpreventie sponsoren via een privéfonds, Rodin Foundation, dat autonoom preventiecampagnes zou opzetten. De in november 2000 opgerichte vzw Rodin Foundation is actief rond alle vormen van verslaving: alcohol, drugs, medicijnen, gokverslaving. Daarnaast zou de overheid van haar kant een publiek tabaksfonds creëren – dat vandaag nog altijd niet operationeel is.
Reynders klaarde de klus met de tabaksindustrie: acht tabaksfabrikanten stellen de Rodin Foundation in totaal 1,85 miljoen euro per jaar ter beschikking, gedurende 6 jaar. Volgens de Rodin Stichting werd de industrie door Reynders gedwongen om deze ‘vrijwillige bijdrage’ te leveren.
‘De voornaamste doelstelling van Rodin Foundation was het tegenwerken van de creatie van het publiek tabaksfonds dat Magda Aelvoet in augustus 2000 had aangekondigd en dat een werkingsbudget zou krijgen van 12,5 miljoen euro’ zegt Luk Joossens, de in heel Europa hoog aangeschreven consulent van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), die jarenlang bij het OIVO (Onderzoeks- en Informatiecentrum van de Verbruikersorganisaties) het voortouw nam in de strijd tegen de tabakslobby. ‘Nu de industrie bereid bleek Rodin te sponsoren is het budget voor het publieke tabaksfonds – dat nog steeds niet bestaat – gereduceerd tot 1,85 miljoen euro per jaar.’
Geheime contracten
Rookpreventiecampagnes laten financieren door de tabaksindustrie zelf: de minister-president van de Franstalige gemeenschap Hervé Hasquin (MR) vergeleek het in Le Soir met de overheid die maffiageld zou aanvaarden om politiescholen op te richten. Luk Joossens acht het ondenkbaar dat de tabaksindustrie zoveel geld voor preventie ter beschikking zou stellen, zonder dat zij daar voorwaarden tegenover stelt. Maar minister Reynders en de Rodin Stichting ontkennen dat. De inhoud van de contracten kan hieromtrent uitsluitsel geven, maar wat in deze kleine lettertjes staat, lijkt een van ‘s lands best bewaarde geheimen.
Dat laatste is vreemd. Volgens Luk Joossens werd een soortgelijk contract in Duitsland publiek gemaakt. Had minister Reynders niet in het parlement gezegd dat Rodin Foundation en de tabaksfabrikanten volkomen bereid zijn informatie te verstrekken over het gesloten akkoord? Michèle Gilkinet, volksvertegenwoordigster voor Ecolo, heeft naar eigen zeggen een kopie van het contract bij minister Reynders gevraagd en niet gekregen.
We vroegen Philip Morris, een van de contractanten, ons een kopie van het contract te faxen. Philip Morris weigerde, omdat het bedrijf geen interne documenten vrijgeeft. Minister Reynders ging al evenmin op deze vraag in. Naar de Rodin Stichting stuurden we ons verzoek aangetekend. Ook hier kwam een negatief antwoord. We mochten het contract wel in de kantoren van Rodin komen inkijken. Daar werden we vriendelijk ontvangen, maar toen het gewichtige moment aanbrak, vingen we bot. In aanwezigheid van Rodin-topfiguren, zoals directeur Luc Joris en gedelegeerd bestuurder professor Alain Dewever (ULB, voormalig directeur van het Universitair Verplegingscentrum Brugman en ex-voorzitter van Glaxo Welcome Belgium), mochten we twee van de zestien clausules in het contract lezen. Om te verhinderen dat onze blik naar de andere clausules zou afglijden, verborg directeur Joris de rest van de tekst achter een blad papier. Als verklaring voor die bizarre houding kregen we te horen dat het contract een vertrouwelijkheidsclausule bevat die stipuleert dat buiten de contractanten niemand het contract mag lezen, nu niet en ook niet in de toekomst – al bij al niet meteen een toonbeeld van transparantie en democratische controle. De Rodin-top is bang dat de tabaksindustrie weigert de preventiecampagnes verder te financieren als deze clausule in het contract niet wordt nageleefd.
De praktijken van de industrie
De WHO adviseert al enkele jaren tegen een samenwerking met de tabaksindustrie voor het voeren van preventiecampagnes. ‘Op basis van interne documenten van de industrie zelf is het duidelijk geworden dat de tabakssector jarenlang leugenachtige informatie heeft verspreid over de producten die het op de markt gooit’, zegt Luk Joossens. ‘Zo werd jarenlang ontkend dat roken kankerverwekkend zou zijn, terwijl de industrie zelf als eerste over de nefaste gevolgen van roken op de hoogte was. Nu de typische Marlboro-cowboy niet langer op grote reclameborden prijkt, hanteren de tabaksfabrikanten andere technieken om hun verkoop aan te zwengelen. Waaruit die praktijken zoal bestaan, mocht de WHO aan den lijve ondervinden. Uit een interne audit in 2000 bleek dat zij zelf zwaar was geïnfiltreerd met tabakslobbyisten. De tabaksindustrie heeft bijvoorbeeld massaal gelobbyd om de invoering van een tabakspreventiebeleid te voorkomen, of in een weinig efficiënte richting te oriënteren. Ze heeft halsstarrig gepoogd de fondsen voor wetenschappelijke en politieke activiteiten omtrent tabak te verminderen in organisaties van de Verenigde Naties. Hiervoor heeft ze zelfs wetenschappers ingeschakeld. Wetenschappers die positieve studieresultaten hebben gepubliceerd over roken, bleken vaak sponsorgeld te hebben aanvaard van de tabaksindustrie.’
We vroegen de WHO naar haar evaluatie van het Rodin-dossier. Vorige week legde de WHO aan haar leden de kaderconventie voor die ze in het raam van de mondiale aanpak van het tabaksprobleem heeft klaargestoomd, met internationale afspraken over onder meer de gezamenlijke strijd tegen de sigarettensmokkel, de zichtbare vermelding van de schadelijkheid van sigaretten op de verpakkingen en het verbod op tabaksreclame – hierin opnieuw fors tegengewerkt door sommige tabaksfabrikanten (Zie gloednieuw rapport van The Center for Public Integrity op http://www.publici.org/dtaweb/home.asp). WHO-kopstuk Gro Harlem Brundtland die van de strijd tegen tabak haar persoonlijk stokpaardje heeft gemaakt, wilde met de kaderconventie haar carrière in schoonheid afronden.
‘Het Rodin-dossier druist volkomen in tegen het beleid van de WHO, de bepalingen in de nieuwe kaderconventie en de resolutie over de transparantie van de tabaksindustrie”, zegt Vera Luiza da Costa e Silva, het Braziliaanse hoofd van de Tobacco Free Initiative in het WHO-hoofdkantoor in Genève. ‘Het niet publiek vrijgeven van het contract reflecteert een totaal gebrek aan transparantie. Dit zou met klem moeten worden verworpen. Op veel punten zijn de tabaksfabrikanten niet te vergelijken met andere bedrijven. Hun producten zijn bij wet toegestaan, maar ze zijn ook dodelijk. Tabak is het enige consumptieproduct dat het leven kost aan de helft van zijn regelmatige gebruikers.’
‘De activiteiten van Rodin lijken wel een bezigheidstherapie: eindeloos overdoen wat reeds bestaat en vooral niets doen wat doeltreffend zou kunnen zijn’, zegt Luk Joossens. ‘Rodin voert bijvoorbeeld onderzoek naar het gedrag van jongeren, terwijl dit al meer dan tien jaar aan de universiteiten van Gent, Antwerpen en Brussel gebeurt.’
Minister van Financiën Reynders werkt intussen al enige tijd met Rodin samen voor het voeren van onderzoek naar de effecten van het verbod op verkoop van tabaksproducten aan minderjarigen. Rodin verwijst ijverig naar de samenwerking met de minister in brieven die serieuze wetenschappers over de streep moeten halen aan rondetafelgesprekken deel te nemen – tegen de royale vergoeding van 1250 euro voor twee namiddagen. Dat loopt niet altijd op wieltjes, want een aantal experts zoals de Parijse professor Albert Hirsch, diensthoofd pneumologie aan het Hôpital Saint-Louis, weigert elke medewerking, omdat Rodin is gesponsord door de tabaksindustrie.
De Rodin-stichting heeft overigens bij herhaling last van een woelige zee. Zo hebben nogal wat stichtende leden het schip verlaten – opnieuw onder meer wegens de sponsoring door de tabaksindustrie. Blijkt dat Rodin met de gelden van de tabakslobby trouwens alleen de eigen projecten financiert, wat sommige ernstige wetenschappers die zelf op zoek zijn naar onderzoeksfondsen zeer irriteert. Een aantal Franstalige wetenschappers publiceerde op 4 juni 2002 een open brief in La Libre Belgique om de financiering van Rodin door de tabaksindustrie publiekelijk aan te klagen, onder de veelzeggende titel: ‘Tabac: non à la naïveté!’.
Medeoprichter en een van de grote bezielers van Rodin, de Brusselse psychiater professor Isidore Pelc (ULB, Universitair Verplegingscentrum Brugman) heeft het schip ook verlaten. Dat komt omdat zijn positie aan het hoofd van Rodin Foundation niet verenigbaar was met zijn voorzitterschap van de cel Gezondheidsbeleid Drugs binnen het ministerie van Volksgezondheid.
De betuttelende regelgeving
De wetenschappelijke wereld schuift zelf bij herhaling de financiering van studies door de industrie als een probleem naar voren. Isidore Pelc liet reeds in 1995 en 1996 een seminariecyclus die werd georganiseerd door één van de stichtingen die hij heeft opgericht door de tabaksindustrie sponsoren. Dat blijkt uit de interne briefwisseling die Philip Morris na een uitspraak van een rechter uit Minnesota verplicht op het internet heeft gezet (www.pmdocs.com). Pelc was toen rector van de faculteit Geneeskunde aan de ULB én voorzitter van de vzw Fondation pour l’Etude et la Prévention des Maladies de Civilisation die tegenwoordig functioneert onder de naam ‘Fondation Hodie Vivere pour l’Etude et la Prévention des Maladies de Civilisation’.
De interne verslagen van Philip Morris op het net vermelden het bezoek van Isidore Pelc, Albert D’Adesky, een van de voormalige topambtenaren van Volksgezondheid en dr. Bernard Buntinck, de secretaris van de stichting in september 1994 aan de Philip Morrisfabriek in het Zwitserse Neuchâtel. Volgens hetzelfde verslag staan Pelc en D’Adesky ‘open voor het standpunt van Philip Morris’ en is ‘de Fondation geïnteresseerd in het organiseren van een seminariereeks en de publicatie van een boek. Het budget voor de organisatie van de vijf seminaries in 1995-1996 bedraagt 112.500 euro (4.550.000 oude fr.). Philip Morris geeft in maart 1995 zijn principieel akkoord voor de sponsoring van de seminaries voor een bedrag van 37.500 euro (1,5 miljoen oude fr.) Paul Broeckx, de pr-verantwoordelijke van Philip Morris, geeft dit project een gunstige evaluatie gezien het, zo stelt de interne briefwisseling, ‘een goede aanvulling zou zijn aan het Arise programma’.
Isidore Pelc ontkent telefonisch de sponsoring door Philip Morris, Philip Morris bevestigt de sponsoring voor een bedrag van 37.500 euro. Naar verluidt was Coca-Cola een van de medesponsors. De seminariereeks liep onder het thema ‘La civilisation tributaire de sa passion du bien-être’. De voordrachten en het boek behandelen onder meer hoe de betuttelende regelgeving van de staat indruist tegen de individuele rechten van het individu.
Volgens de Amerikaanse anti-tabakslobbyiste Anne Landman hielp ‘Arise’ (Associates for Research in the Science of Enjoyment) Philip Morris de tanende maatschappelijke aanvaardbaarheid van roken tegengaan: ‘Arise wetenschappers bestudeerden de wetenschap van het genieten. Koffie, thee, chocola, seks en roken doen mensen genieten. Genieten reduceert stress, verbetert de prestaties, stimuleert het immuunsysteem en helpt bij het onderdrukken van hart- en vaatziekten! Arise hielp onder meer de wetenschappelijke bevinding dat nicotine zo verslavend is als heroïne te minimaliseren. Arise houdt ervan de overheid als een tiran te portretteren die als een overbezorgde verpleegkundige betuttelend optreedt in het domein van het individuele genot. In 1994-1995 bedroeg het wereldwijde budget van Arise 773.750 dollar.’
Loterijgelden
Er zijn in ons land nog wel meer voorbeelden te bedenken van wetenschappelijk onderzoek dat te lijden heeft van een zweem van partijdigheid. Begin 2003 mocht Rodin Foundation via het kabinet van minister van Telecommunicatie, Overheidsbedrijven en Participaties Rik Daems (VLD), tevens voogdijminister van de Nationale Loterij, 242.600 euro en 118.500 euro ontvangen voor twee studies naar gokverslaving. ‘Normaal hadden we verwacht dat de onderzoeksprojecten volgens de gewone kanalen via de Federale Diensten voor Wetenschap, Techniek en Culturele Aangelegenheden zouden worden uitbesteed’, zegt Marijs Geirnaert, de directeur van de VAD (Vereniging voor Alcohol en andere Drugs). ‘Ik heb daar bij herhaling voor gepleit in de werkgroep Gokverslaving op het kabinet van minister Daems. Plots moesten we via de pers vernemen dat het kabinet het onderzoek aan Rodin had uitbesteed! Gezien de sponsoring van Rodin door de tabakslobby en het gebrek aan transparantie waarmee de projecten zijn toegewezen, wensen wij niet verder bij dit onderzoek betrokken te worden. We weigeren dan ook ons zitje in het overlegplatform Gokken dat het kabinet-Daems voor de begeleiding van de studies heeft samengesteld.’
De pers vernam het nieuws over de toekenning van de studies aan Rodin uit de mond van Walter Baert, woordvoerder en adjunct-kabinetschef Communicatie van minister Rik Daems en ook regeringscommissaris bevoegd voor de Nationale Loterij. Voordien was Baert vier jaar directeur van Fedetab, de Federatie van de Belgisch-Luxemburgse Tabaksindustrie én van IDT, het Informatie- en Documentatiecentrum voor Tabak.
Sinds kort is de anti-tabakslobby in ons land trouwens voor een stuk onthoofd. Eerder deze maand ontving Luk Joossens plots zijn ontslag bij het OIVO (Onderzoeks- en Informatiecentrum van de Verbruikersorganisaties). Tijdens een gesprek met de directie kreeg hij naar eigen zeggen te horen dat contacten met de pers niet tot zijn verantwoordelijkheden zouden behoren, maar tot die van de voorzitter. OIVO wilde bij monde van zijn directeur ons op het ontslag geen commentaar geven. Bij wijze van protest op het gevoerde beleid, stapte Test-Aankoop uit het OIVO. Het persbericht hekelt onder meer dat het OIVO een van de laatste experts op wie het trots kon zijn, heeft bedankt voor bewezen diensten.
Dit onderzoek was mogelijk met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek
Met dank aan Joop Bouma, onderzoeksjournalist bij Trouw.
