Platte ambtenaren

Door Oscar van der Kroon

In een bouwkeet in IJmuiden nam het televisieprogramma Zembla in oktober 2001 een lang interview op met ingenieur Bos, oud-directeur van het Groningse bouwbedrijf Koop. Zittend voor de camera was de klokkenluider verrassend duidelijk: ‘De corruptie zit in alle lagen van de overheid, tot in de top. Het varieert van het betalen van feestjes tot verbouwingen die door aannemers worden betaald. Het gaat alles bij elkaar om tienduizenden guldens.’

Na enig aandringen noemde Bos voorbeelden. ‘Een ambtenaar van Rijkswaterstaat heeft vijfduizend gulden aan steekpenningen aangenomen. En een hoge ambtenaar van de gemeente Hoorn heeft van een dochteronderneming van bouwbedrijf Koop een auto met caravan gekregen…..’

Het interview was voor Zembla een doorbraak. In de loop van 2001 hadden collega Jos van Dongen en ik veelvuldig met Ad Bos gesproken over wat hij ‘een fraude van ongekende omvang in de bouw’ noemde. Zijn boodschap was stukje bij beetje helder geworden: aannemers lichten de Nederlandse overheid jaarlijks voor honderden miljoenen guldens op.

Hij voegde er nog een explosieve mededeling (thema twee) aan toe: Justitie en Rijkswaterstaat zijn op de hoogte en doen niets. Over een derde thema wilde de toch al uiterst terughoudende Noord-Hollandse ingenieur liever niet spreken. Op de vraag hoe de fraude zoveel jaren onopgemerkt had kunnen voortwoekeren kwamen woorden als omkoping en ‘platte ambtenaren wel op tafel, maar veel meer wilde hij er lange tijd niet over zeggen.

Toen Zembla op 9 november 2001 de eerste van vier documentaires over de bouwfraude uitzond, was het hoofdthema het gegeven dat de overheid werd opgelicht. De productie en de beslissing tot uitzenden waren een voortslepend en hachelijk avontuur geweest. Lang weigerde Ad Bos in de openbaarheid te treden. Hij had wel een boekhouding vol illegale prijsafspraken overlegd: vlak voor de zomer vijftig pagina’s, daarna nog eens vijfhonderd vellen.

De volgeschreven pagina’s op A3-formaat oogden zeer betrouwbaar, maar een groot forensisch accountantsbureau, dat voor Zembla de documenten onderzocht, kon de authenticiteit niet met zekerheid bevestigen. Een groot aantal geraadpleegde bronnen in de bouwwereld, onder wie (ex-)werknemers van Koop, legde tegenover Zembla tegenstrijdige verklaringen af. Bovendien weigerden deze mensen zonder uitzondering om voor de camera te verschijnen.

De bouwbedrijven zelf besloten één voor één om ons hun medewerking te onthouden en ook Rijkswaterstaat gooide al snel alle deuren dicht. Eén dag voor de uitzending informeerde kamerlid Rob van Gijzel de redactie dat minister Netelenbos op de dag van de uitzending een frontale aanval op Zembla zou openen vanwege deze ‘canard van het jaar’.

Uiteindelijk besloten de directies van de NPS en de Vara de avond vóór de uitzending niet te zwichten en, ondanks het gebrek aan keiharde bewijzen, door te zetten. Dankzij de medewerking van opdrachtgevers en enkele schriftelijke verklaringen die getuigen bij een notaris hadden afgelegd, was ‘de grootste fraude van na de oorlog’ toch aannemelijk gemaakt.

Op één punt waren we voortdurend heel onzeker. Bos’ beschuldigingen van corruptie gingen gepaard met namen, functies van ambtenaren en organisaties. Dit bracht een extra zware verantwoordelijkheid met zich mee. We realiseerden ons dat we zonder het keiharde bewijs op dit punt mogelijk moesten afzien van uitzenden. De omgang met klokkenluider Bos was gedurende het hele jaar plezierig, maar tegelijk krampachtig. Hij ontving ons nimmer bij hem thuis. Hij kwam naar onze redactie in Hilversum of zocht een rustige plek op in een wegrestaurant. Hij vertelde over zijn slechte ervaringen met zijn advocaat, justitie en politici en probeerde de regie strak in handen te krijgen. Wij waren vooral geduldig, wilden hem niet als informatiebron verliezen.

In september was er in ons corruptie-onderzoek een eerste doorbraak. Bos overlegde een boekwerkje met de namen van honderden zakenrelaties van bouwbedrijf Koop. Al deze mensen, veelal ambtenaren, kregen ieder jaar een kerstpakket van rond de honderd gulden. Bos vertelde dat in het boekwerkje ook namen stonden van zeer corrupte ambtenaren, maar daar wilde hij ons verder niet mee helpen.

Eind oktober legden we hem uit dat het boekje en zijn uitspraken over corruptie niet voldoende waren voor uitzenden. Bos organiseerde na lang aandringen een ontmoeting tussen Zembla en een oud-werknemer van Koop, die getuige was geweest van het uitbetalen van steekpenningen. De man bevestigde de omkoping, legde een verklaring af bij de notaris en kon bewijzen dat hij werknemer van Koop was geweest. Een optreden voor de camera was onbespreekbaar, omdat hij nog in de bouw werkzaam was.

De maandag voor de eerste uitzending begon Zembla met wederhoor. Op onze mededeling dat in een komend tv-programma één van zijn topambtenaren van corruptie zou worden beschuldigd, reageerde de burgemeester van Hoorn kalm en doortastend. Een dag later verklaarde hij schriftelijk dat een spoedonderzoek had uitgewezen dat er geen aanleiding was om de integriteit van zijn medewerker in twijfel te trekken.

Zoals voorzien, wees hij Zembla op de gevolgen van zo’n ernstige beschuldiging zonder bewijs. Ook de man zelf kwam aan de telefoon en sprak zijn ontgoocheling uit. We besloten de passage over de auto met caravan voor de ambtenaar uit de montage te verwijderen, informeerden Ad Bos en voerden de druk op hem maximaal op om toch vooral te blijven zoeken naar bewijsmateriaal.

Bij eerdere researchprojecten was al vaker gebleken dat soms een doorbraak is te forceren als de uitzenddatum vaststaat en de tijd gaat dringen. Zo ook nu. Bos diepte uit zijn archieven een schriftje op met de administratie van de zwarte geldpot van een dochteronderneming van Koop. In dit schriftje stonden handgeschreven namen van ambtenaren en bedragen die waren uitbetaald.

Na de eerste euforie over dit nieuwe bewijsmateriaal volgde toch weer onze toetsing. Kunnen we de authenticiteit van het schriftje vaststellen? Er staan geen handtekeningen op, geen stempels of beeldmerken. Eigenlijk is er veel meer onderzoek nodig om zo’n document uit te zenden. Op woensdag besloten we ons verlies te nemen en het verhaal van de corruptie slechts beperkt in de eerste uitzending op te nemen.

De eerste bouwfraude-uitzending werd anders ontvangen dan we hadden verwacht. Geen frontale aanval van minister Netelenbos en ook geen rechtzaak van directeur Koop. De andere media pikten het verhaal direct groot op en de geloofwaardigheid van Ad Bos als klokkenluider kwam niet serieus onder vuur te liggen. Jos en ik maakten een inschatting van onze kansen. Is er een nieuwe film van veertig minuten te maken, louter en alleen over corruptie?

Zembla had het, los van de bouwfraude, al eens eerder geprobeerd. Tevergeefs. Corruptie geschiedt in het donker, ver weg van camera’s. Het is bovendien een delict zonder slachtoffers. Meestal zijn beide partijen tevreden, en journalisten hebben iets van verontwaardiging nodig om mensen aan het praten te krijgen.

We besloten de research breed op te zetten. We doken in het archief en maakten een historisch overzicht van corruptie bij Rijkswaterstaat. We gingen op zoek naar nieuwe gevallen door persofficieren te bellen. En we maakten afspraken met de specialisten in Nederland: hoogleraren, de baas van de rijksrecherche en de coördinerend officier van justitie.

Ditmaal wilde ook Rijkswaterstaat praten. Dat leverde aanvankelijk niets op; totdat aan het slot van het gesprek op een terloopse vraag aan de integriteitsambtenaar (welke zaak van de afgelopen jaren is u bijgebleven?) een opmerkelijke mededeling volgde. Er was een gebouw van Rijkswaterstaat neergezet met financiële steun van een bevriende aannemer!

De voorlichter kapte dit onderdeel direct af, weigerde lange tijd de locatie te noemen en kwam uiteindelijk met de vertrouwelijke mededeling dat het de vestiging in Nieuwegein betrof. Zembla liet het gebouw filmen. Maar het geluk behoedde ons voor een misstap. Tijdens een bezoek aan een advocaat van een veroordeelde ambtenaar van Rijkswaterstaat kwam ook de ‘subsidie’ van een aannemer voor een gebouw ter sprake. Het betrof, zo bleek ons, dezelfde kwestie. Het gebouw stond alleen niet in Nieuwegein, maar in Capelle!

Uiteraard maakten we een analyse van het schriftje met namen van corrupte ambtenaren en uitgekeerde bedragen. We constateerden dat een ambtenaar van de dienst autosnelwegen in Brabant tenminste 58.000 gulden had geïncasseerd. We besloten een aantal verdachte ambtenaren thuis te bezoeken.

Het resultaat was voorspelbaar. Niets dan ontkenningen en het verzoek hen niet langer lastig te vallen. De eerder genoemde ambtenaar, die vijfduizend gulden had aangenomen, bleek op ons telefoontje voorbereid. Hij verwees direct door naar zijn advocaat. Een ambtenaar uit Alphen aan den Rijn gaf toe reisjes op kosten van Koop gemaakt te hebben en kadootjes aangenomen te hebben, maar wilde met Zembla verder niets te maken te hebben. We ontdekten ook wie het schriftje had bijgehouden en maakten een afspraak. De man ontkende alles.

Van één belangrijke ambtenaar wisten we via Ad Bos dat hij na een lang huwelijk zijn vrouw had verruild voor ander. Omdat ze een geheim telefoonnummer had, kostte het veel moeite deze ex-levenspartner te traceren. Via familieleden kwamen we toch met haar in gesprek. Ze was nog steeds overstuur en wilde eigenlijk niets zeggen. Maar al pratend kwamen tal van details op tafel waaruit bleek dat haar man veelvuldig en uitbundig was gefêteerd.

Veel werk maakten we van ons onderzoek naar omkoping in Noord-Holland. Ad Bos kende de praktijken in die regio het beste. Hij schetste ons een netwerk van corrupte ambtenaren bij meerdere gemeenten en gaf ons de namen van oud-collega’s, die namens bedrijven als Ooms en Koop de omkoping verzorgden.

Avonden lang zaten we te telefoneren in de hoop dat betrokkenen zouden praten. We onderzochten bij het kadaster de verbouwingen van de huizen van ambtenaren, gingen kijken en belden aan, grotendeels vergeefs.

Alleen in Hoorn beschikten we over meer dan één getuigenverklaring. In december namen we weer contact op met de burgemeester. Omdat Zembla eerder van uitzending had afgezien, hadden de Noord-Hollandse bestuurders sindsdien niets meer gedaan, maar na ons telefoontje en een bezoek in januari liet de burgervader een forensisch accountantsbureau alsnog een onderzoek instellen.

De voorlopige uitslag kwam een week voor onze tweede uitzending. Er was geen bewijs gevonden. We vertelden dat we de kwestie nu wel op televisie aan de orde zouden stellen. Op de dag van de uitzending kregen we een telefoontje uit Hoorn: er was alsnog besloten de ambtenaar te schorsen en aangifte te doen. De vertrouwensband met Ad Bos was intussen alsmaar sterker geworden. In februari was hij bereid andermaal voor de camera plaats te nemen. Hij sprak nu veel uitgebreider. Over een bezoek, dat hij met een topambtenaar van Rijkswaterstaat had gebracht aan het bordeel Yab Yum in Amsterdam. De omvangrijke rekening (meer dan tienduizend gulden) was door de firma Koop betaald.

In opdracht van directeur Henk Koop had Bos ambtenaren naar het buitenland gevlogen voor voetbalwedstrijden en golftoernooien. Er was contant geld betaald. En er was concrete informatie over de namen, die in het schriftje stonden. Hij vertelde ook over omkoping op de Antillen, waar hij voor Koop werkzaam was geweest. Koop zelf weigerde opnieuw ieder commentaar.

Ad Bos was in deze fase niet langer onze enige klokkenluider. We waren in onze rondgang langs bouwondernemingen ook bij de Hilversumse aannemer Terlingen terecht gekomen. Deze had vele jaren een prominente rol gespeeld in de top van de vereniging van bouwbedrijven.

In het voorgesprek sprak Terlingen openhartig. Bij latere opnamen, zo leert de ervaring, gaan daar vaak vele onsjes van af. Zo niet bij Terlingen: “Bij het verwerven van opdrachten hebben aannemers er alles voor over om werk te krijgen. Het begint met een fles wijn en een dinertje voor de ambtenaar en gaat verder van reisjes naar Japan tot het bouwen van een bungalow waarvoor geen rekening wordt gestuurd. Ieder bouwbedrijf doet hier aan mee. Ik heb er zelf ook aan meegedaan. Ik heb nooit betaald, maar wel dakkapellen en keukens aan ambtenaren geschonken.”

Rijkswaterstaat heeft de uitvoering van beleid en onderzoeken op het gebied van integriteit uitbesteed aan KPMG. Daar werden we in januari op het hoofdkantoor in Amstelveen uitgebreid te woord gestaan. De zegsman vertelde openhartig over de ervaringen bij Rijkswaterstaat, over de zwakke leiding, de slordige administratieve organisatie, de slechte interne controle, de ambtelijke sfeer van ‘wining and dining’, het hoge ziekteverzuim en het hellend normbesef.

Een afspraak voor een interview op camera werd een dag vóór de opnamen onder druk van Rijkswaterstaat afgezegd. Tot op de dag van uitzending heeft de KPMG-leiding geprobeerd de passages uit de uitzending te krijgen.

Een week voor de uitzending deed justitie aan groot aantal invallen bij bedrijven en particulieren. Kort daarvoor lekte het schriftje met namen van omgekochte ambtenaren uit in het Algemeen Dagblad. Dat is iets, waar iedere onderzoeksjournalist bang voor is. Een verhaal overhaast uitzenden, met alle gevaren van fouten, is niet goed. Maar het is ook wrang om weken van harde arbeid te zien verdampen als de primeur door een ander medium wordt weggekaapt.

Toch konden we onze voorsprong ruimschoots vasthouden. We gooiden een groot aantal corruptieverhalen weg, maakten scherpe keuzes en smeedden die tot een uitzending met de titel: ‘Corrupte ambtenaren’.