Ik herinner me nog precies die avond, toen ik na het journaal, die schokkende beelden zag die de hele wereld zijn rondgegaan. Het was een ijzig videofragment dat illegaal was opgenomen tijdens het Talibanregime. In het stadion van Kaboel waren honderden mensen samengestroomd om de wekelijks openbare strafuitvoeringen en executies bij te wonen.
Plots werd een vrouw in boerka op een kar het stadion binnengereden. In het midden van het plein werd ze gedwongen om uit de kar te stappen en op haar knieën te gaan zitten. Je zag haar verwarring, hoe ze haar hoofd oprichtte om te kijken wie haar deze keer de stokslagen zou toedienen. Maar tot haar ontzetting keek ze in de loop van een geweer en werd ze zonder pardon neergeschoten. Heel even waaide haar boerka op, toen lag ze op de grond. Dood, zonder gezicht, onder dat blauwe vod. Toch enigszins gewend aan de dagelijkse journaalbeelden van oorlogsleed, zat ik deze keer versteend toe te kijken. Die opwaaiende boerka kan ik nooit meer uit mijn geheugen wissen.
Sinds die avond stond Afghanistan op mijn persoonlijke kaart, en begon ik alles te volgen wat – geschreven of in beeld – over Afghanistan verscheen.
Bij het bekijken van buitenlandse documentaires over de situatie van de vrouwen in Afghanistan viel het mij op dat haast alle reportages door mannen werden gemaakt, en dat zij nooit in staat bleken de vrouw achter en onder de boerka te benaderen. In aanwezigheid van een onbekende man mag een Afghaanse vrouw immers nooit haar boerka afleggen of het woord nemen. Op deze manier kunnen gevoelige en intieme onderwerpen zoals uithuwelijking, huwelijksnacht, ontmaagding, seksualiteit, zwangerschap en bevalling onmogelijk aan bod komen. Enige tijd later zochten twee Afghaanse vrouwen, RAWA-vluchtelingen (RAWA = Revolutionary Association of the Women of Afghanistan) in Pakistan, contact met ons. Hun boodschap was: “Wij smeken u, kom naar Afghanistan! In jullie gezelschap zullen de Afghaanse vrouwen wél bereid zijn hun boerka af te leggen en hun verhaal te doen.”
Zo kwamen mijn trouwe vriendin-collega-fotografe en ik tot het besluit: “Daar moeten wij, twee vrouwelijke journalisten, heen! Om een verhaal te vertellen dat onmogelijk door mannen verteld kan worden.”
Publieke opinie
Terwijl de internationale aandacht haast uitsluitend naar Irak uitging, merkte ik dat de publieke opinie er steeds meer van overtuigd raakte dat Afghanistan de goede weg opging. Ik ontdekte echter dat het tegendeel waar is.
De politieke situatie in Afghanistan blijft uiterst labiel. De krijgsheren houden het land onder controle, gefinancierd door de enorme winsten uit de opiumproductie. Massale ontwapening blijft een loos doel. De gelijkheid tussen mannen en vrouwen in de nieuwe grondwet is een dode letter. Sterker nog, ook na de val van het Talibanregime blijft de situatie van de vrouwen in Afghanistan uiterst penibel. De harde realiteit is dat 90% van de Afghaanse vrouwen nog steeds de boerka draagt, en van elk recht op onderwijs, opleiding, medische zorg, arbeid, en juridische bescherming verstoken blijft. Achter de gesluierde schimmen op de straat schuilen ontluisterende, schokkende verhalen van gedwongen uithuwelijking van zeer jonge meisjes, gruwelijke ontmaagdingen, extreme onderdrukking, permanente onveiligheid, massaal analfabetisme.
Intieme thema’s
Ons doel stond vast: we wilden – letterlijk en figuurlijk – onder de boerka van de Afghaanse vrouwen kijken: aan het kraambed, in de keuken en de slaapkamer, op huwelijks- en geboortefeesten tot in de materniteit en de vrouwengevangenis van Kaboel. Vanuit de stelling dat het persoonlijke verhaal meteen ook een politiek verhaal vertelt, wilden we – in woord en beeld – inzoomen op gevoelige, intieme thema’s uit het leven van Afghaanse vrouwen: uithuwelijking, ontmaagding, verliefdheid, relaties, seksualiteit, zwangerschap, bevalling, verstoting, mishandeling.
Mijn centrale vraag was: hoe leven de vrouwen in het huidige Afghanistan-na-de-Taliban? We wilden dit documenteren via portretten van het pasgeboren meisje, het kindmoedertje, de weerspannige bruid, de overspelige echtgenote, de weduwe, de vroedvrouw, de gynaecologe, de gevangenisdirectrice.
In de loop van het project is onze vraagstelling niet fundamenteel gewijzigd. Integendeel zelfs, de vragen waarmee we initieel van start gingen, werden in de loop van ons parcours steeds prangender en bleken bijzonder ter zake. Wel werd het mij steeds duidelijker dat ons project een grotere slaagkans had indien we in staat zouden zijn onze eigen overtuigingen en opvattingen (bijvoorbeeld over uithuwelijking, gelijkheidsideaal tussen mannen en vrouwen, opvoeding van jongens en meisjes,) zoveel mogelijk achterwege te laten.
‘Dichtbij-aanpak’
Om het moeilijke onderzoeksjournalistieke verhaal zo leesbaar, verteerbaar, herkenbaar en toegankelijk mogelijk te maken hebben we zeer bewust gezocht naar een combinatie van verschillende werkwijzen en onderzoeksmethoden: interviews, journalistieke en documentaire fotografie, de specifieke ‘dichtbij-aanpak’ van het dagboek en het reisverhaal. Precies die ‘menselijke bronnen’ (interviews, verhalen, ervaringsgetuigenissen, ooggetuigenverslag,…) vormen de specifieke invalshoek van dit project.
Schriftelijke bronnen (literatuur, internet, politieke en journalistieke bronnen,…) werden grondig geraadpleegd, maar steeds als achtergrondinformatie van de persoonlijke vrouwenverhalen. We hebben het als een plicht én opdracht ervaren om een boek te maken dat niet alleen in geëngageerde en politiek geïnteresseerde (vrouwen)kringen ingang zou vinden. Ons doel was uitdrukkelijk om ook lezers te bereiken die zelden of nooit boeken over moeilijke wereldproblemen vastgrijpen.
Undercover
Vermits ons project een undercovermissie was (we konden onmogelijk als journaliste en fotografe het land binnenraken), kozen we tijdens de reportagereis bewust voor zeer elementair en onopvallend registratiemateriaal (pen en papier, kleine en eenvoudige camera en taperecorder).
De problemen die in de loop van het project opdoken, waren gigantisch.
Bij de voorbereiding kregen we negatieve reisadviezen van Ministerie van Buitenlandse Zaken, de NAVO, het Belgisch Leger, ISAF. De hoge kostprijs van de onderneming en de onrealistisch hoge verzekeringspremies (wegens oorlogsgebied) vormden obstakels die we slechts met veel moeite konden overwinnen. Nooit heb ik zoveel moeite gehad om geschikte contactpersonen ter plaatse te vinden en de contacten ter plekke voor te bereiden. Ook familiaal was er heel wat weerstand. Beiden zijn wij moeders van jonge kinderen. Tot de allerlaatste dag bleef er bovendien de voortdurende onzekerheid over de mogelijkheden om naar Afghanistan af te reizen.
Lijfwachten
Ter plaatse, in Afghanistan, waren de obstakels uiteraard nog groter.
Op de eerste plaats moesten we het enorme veiligheidsprobleem het hoofd bieden. Omdat het voor een vrouw in Afghanistan onmogelijk is zich zonder mannelijke begeleiders te verplaatsen, waren we aangewezen op ‘bodyguards’ die zich gedurende heel het verblijf over ons wilden ontfermen.
Uiteraard moesten we altijd zeer strikt en volledig gesluierd zijn. Vooral de verplaatsingen waren levensgevaarlijk wegens de talrijke, obscure wegversperringen, de gewapende check-points, de strikte nachtklok, de voortdurende Talibandreiging, en het reële risico van raketaanvallen vanuit de bergen rond Kaboel.
Ook onze inhoudelijk missie verliep niet zonder slag of stoot. We ondervonden gigantische problemen om met vrouwen alleen te praten, om in de gevangenis en in de materniteit binnen te geraken, om huwelijksfeesten bij te wonen en de vrouwen in hun dagelijks leven te volgen. Hiertoe moesten we voortdurend onderhandelen. Het feit dat we geen enkele communicatiemogelijkheid met de buitenwereld hadden, maakte ons werk er niet gemakkelijker op.
Ook het gezondheidsrisico vergde uiterste voorzichtigheid. Wegens een totaal gebrek aan hygiëne en elektriciteit, een nijpend watertekort (onvoldoende drinkbaar water) en risicovolle voeding moesten we voortdurend op onze hoede zijn. Uiteraard was dit project op journalistiek vlak een uiterst moeilijke onderneming. De kans op betrapping was reëel. Werken aan een undercovermissie geeft voortdurend extra stress. Bij betrapping moesten we enkele keren wegvluchten, materiaal verstoppen. Verrassend genoeg kostte het ons echter weinig moeite de vrouwen zelf te overtuigen van de waarde van onze onderneming en hun vertrouwen te winnen.
Ervaring
Voor elk van de talrijke problemen hebben wij oplossingen gevonden. Jarenlange ervaring, veel improvisatie en lef en vooral de uitstekende samenwerking tussen ons beiden heeft verschillende keren ons leven gered.
Samenvatten wat wij geleerd hebben over de vrouwen in Afghanistan én over onszelf is een onmogelijke opdracht. De neerslag staat op elke bladzijde van het boek en houdt ons nog steeds, elke dag opnieuw, bezig. We hebben antwoorden gevonden op de vragen die we hadden gesteld, we hebben veel over onszelf en over elkaar geleerd, over schrijven en fotograferen. We hebben geleerd hoe broos vrijheid en democratie is, hoe weelderig, luxueus en vrijgevochten wij in het Westen leven, hoe gevaarlijk fundamentalisme is, hoe labiel en kwetsbaar Afghanistan, maar ook hoe zinvol en waardevol een dergelijke onderneming is.
Vol ontzetting zijn we tot die ene ontdekking gekomen: als het aankomt op leven en dood, op liefde en lijden, op schoonheid en troost is er weinig verschil tussen een Vlaamse en een Afghaanse vrouw. Als de teerling even anders had gerold, hadden zij dit boek geschreven en gefotografeerd, en leefden wij nu onder een boerka.
