Sprekers: Huub Jaspers (Argos, VPRO/VARA), Joost Oranje (NRC Handelsblad), Elma Verhey (Zembla, voorheen Vrij Nederland), Sanne Boer (Zembla, voorheen Argos), Roel Geeraedts (RTL Nieuws), Joeri Boom (Groene Amsterdammer), Marije Meerman (VPRO Tegenlicht), Martin Broek (onderzoeksproject ‘De Lage landen en de War on Terror’); ingeleid door een column van Ko Colijn
Gespreksleiding: Cees Grimbergen
Datum en tijd: 28 november 2009, 10.45-13.00
Verslag: Arno Kersten
Concurrenten in een onwaarschijnlijke coalitie: achter de microfoons zitten acht speurders die voor radio, televisie, krant of weekblad hebben bijgedragen aan de kritische berichtgeving rond de Nederlandse steun aan de inval in Irak. Het Legebeke Legaat 2009 brengt de special forces van de onderzoeksjournalistiek bijeen voor een discussie over het belang en de impact van journalistiek spitwerk in een van de meeste prangende actuele politieke kwesties.
“Ach, dat was zo naïef van mij”, hoort een tot de hoogste banken gevuld auditorium RTL Nieuws-verslaggever Roel Geeraedts verzuchten, nadat zijn tv-reportage uit november 2002 op het scherm is afgedraaid. Hij kreeg met zijn cameraploeg een kijkje in de krappe vertrekken van de hypermoderne Nederlandse onderzeeër Walrus. Die lag volgens de officiële lezing in de Golfregio voor de operatie enduring freedom, de internationele missie in Afghanistan. Hoewel? Toenmalig staatssecretaris Cees van der Knaap van Defensie legde tijdens een interviewopname onverwacht een link tussen ‘de activiteiten van deze onderzeeboot’ en de voorbereidende verkenningen van de Amerikanen rond Irak (de inval begon op 30 maart 2003).
In retrospectief de krachtigste aanwijzing dat Nederland ook militair betrokken was bij de oorlog, vinden verschillende panelgasten tijdens het Legaat, iets wat Den Haag altijd ontkend heeft.
De betekenis drong niet direct door tot de RTL-redacteur, maar de staatssecretaris voelde na de opname nattigheid, aldus Geeraedts. “Van der Knaap zei: dat laatste stukje wil ik even overdoen. Waarom, vroeg ik, het is toch duidelijk wat je zegt? Ja daarom, zei hij. Bij de Wereldomroep, die hem daarna interviewde, gebruikte hij dat citaatje niet meer.” Geeraedts werd onder druk gezet om de passage te schrappen, anders kon RTL voortaan fluiten naar zulke reisjes. De RTL-verslaggever liet zich niet vermurwen en verwerkte het quootje netjes in de reportage, zonder het verder te benadrukken.
Intussen was de politieke verdedigingslinie al opgetrokken: de staatssecretaris versprak zich, een beetje dom, hij haalde twee dingen door elkaar. Die lezing is tot op heden steeds volgehouden. “De verdediging is ook door een strikt onderscheid te suggereren tussen enduring freedom en Iraqi freedom, terwijl dat onderscheid in de praktijk helemaal niet zo makkelijk te maken valt”, zegt Elma Verhey.
Aan de Argos-redactie ging de RTL-uitzending niet ongemerkt voorbij. Het radioprogramma kwam er een week later op terug in een eigen item over de voorbereidingen op een inval in Irak. In het journalistieke onderzoeksdossier dat Onjo in april dit jaar aan de commissie Davis overhandigde hebben de radio-uitzendingen van Argos een aanzienlijk aandeel, ook getalsmatig. “Hoe komt het toch dat eigenlijk alleen Argos de zaken vroeg aan elkaar knoopt en aan de gang gaat, terwijl de rest er het zwijgen toe doet”, vraagt Groene Amsterdammer-redacteur Joeri Boom zich hardop af.
Ook een prominente bijdrage leverden enkele lange achtergrondstukken van Joost Oranje in NRC Handelsblad, waaronder het voor De Loep 2009 genomineerde verhaal over Memorandum DJZ/IR/2008/158. Maar het was pas begin 2004 dat bij een slechte espresso aan het koffieautomaat een collega zijn nieuwsgierigheid prikkelde met de vraag: hebben we die politieke steun eigenlijk al eens uitgezocht? In juni dat jaar publiceerde Oranje het resultaat van uitgebreid uitzoekwerk in een spread van vijfduizend woorden onder de kop ‘Hollandse oorlogslogica’. Maar een grote impact?
“Het was geen opening krant”, vertelt hij. “De adjunct zei dat het wat dat betreft toch allemaal net wat te veel over het verleden ging. Het moest concurreren met een opening over de problemen bij het ministerie van OCW in verband met Annette Nijs.” Hij haalt zijn schouders op. Er volgde een interpellatiedebatje in de Tweede Kamer. “Daar zat ik alleen als enige journalist op de tribune. Ik heb er braaf een stukje over gemaakt.”
Oranje is de laatste die zichzelf, en zijn journalistieke coalitiegenoten, op het schild hijst. De belangrijkste reden dat de kwestie-Irak weer tot leven kwam, zegt hij, waren de vragen die senatoren als PvdA’er Klaas de Vries stelden aan het kabinet. Of preciezer: het waren vooral de onbevredigende antwoorden die premier Balkenende retour stuurde waarmee het Kabinet zelf onbedoeld het vuurtje aanwakkerde en het onderwerp terug op de agenda plaatste.
“De vragen van de Eerste Kamer speelden een grote rol”, vindt ook Argos-redacteur Huub Jaspers. “Maar het verhaal van Joost Oranje speelde ook een grote rol in die vragen.”
Verhey gelooft sowieso niet dat de commissie Davids vooral onder druk van journalistieke onthullingen is ingesteld. “Als de politiek het niet had gewild, was het niet gebeurd.”
Boom wijst opnieuw naar Argos. Voor De Groene Amsterdammer volgt hij de kwestie en, zo geeft hij graag toe, stemde hij vaak af op de radiorubriek. “Ze nemen steeds de tijd om eerst te vertellen wat er al eerder is gemeld, het verhaal rustig op te bouwen, om dan een aantal nieuwe feiten toe te voegen.”
“Vasthoudendheid is natuurlijk belangrijk, maar vooral wantrouwen tegen de overheid, zeker in tijden van een oorlog”, aldus Jaspers.
Je moet natuurlijk wel de kans krijgen van je baas om langdurig met een onderwerp bezig te zijn, zegt Boom. Die ruimte was en is er bij Argos, weet Kees Schaepman, tot voor kort radio-hoofdredacteur bij de VPRO. Vanaf de auditorium-banken voegt hij nog een wezenlijk voorwaarde toe voor een gezonde journalistieke houding, verwijzend naar Gerard Legebeke: wantrouwen tegen je eigen veronderstellingen en hypothesen. “Gerard had steeds een theorie over hoe dingen gegaan konden zijn. Maar van hem is ook bekend dat hij zijn eigen theorieën voortdurend ter discussie stelde.”
Het behoedt je beter voor ongelukken. “Want als je een blunder maakt, slaat dat terug op de journalistiek.”
Maar dan: hoe zit het nou met de werkelijke coalitiegevoelens tussen de journalistieke special forces? Zembla-redacteur Jos van Dongen pleit vanuit de zaal voor meer samenwerking. Als redacties samen één vuist hadden gemaakt en alle documenten bij elkaar hadden gelegd, had dat een beter beeld opgeleverd.
RTL-redacteur Geeraedts is er sceptisch over. Het had gekund, maar je weet het niet. De oproep wordt verder niet opgepikt, ook al probeert Van Dongen het nog een keertje. Want, zo zegt hij: “De overheid spint er garen bij als we niet willen samenwerken.”
Op 12 januari 2010 zal de commissie Davids de resultaten van haar onderzoek presenteren.
Link: Onjo-dossier, met links naar alle relevante artikelen en uitzendingen
