Twintig jaar na de instorting van de tribune van blok Z in het Brusselse voetbalstadion Heizel werd Lode Desmet door de VRT gevraagd om een documentaire over het Heizeldrama te maken. Hij concentreerde zich op de vraag: waarom werd de wedstrijd gewoon gespeeld terwijl de voetballers wisten dat vele supporters waren gestorven en honderden naar ziekenhuizen werden afgevoerd? Ook buitenlandse TV-zenders toonden interesse in de zoektocht naar het antwoord.
*VRT/Canvas, mei 2005*
Door Lode Desmet
Op 29 mei 1985 tussen zeven en acht uur ’s avonds sterven in blok Z van het Heizelstadion 39 mensen de verstikkingsdood. De toeschouwers in de andere vakken kijken toe, aanvankelijk zonder de omvang van het drama te beseffen. Ze zien supporters in paniek het veld op rennen en politiemensen hun matrak gebruiken om hen te stoppen. Er zijn slachtoffers blijkbaar – gewonden wellicht – die op de piste voor de hoofdtribune op een rij worden gelegd. Het publiek weet niet dat het doden zijn.
Binnen in de catacomben van het Heizelstadion is de ernst van de situatie wel snel duidelijk en ontspint zich het Griekse drama waarvan deze film de evocatie wil zijn. Voetbalbonzen, clubbestuurders, spelers en televisiemakers moeten uitmaken of ze de finale van Europacup 1 tussen Juventus Turijn en Liverpool alsnog laten doorgaan en op televisie uitzenden.
Vier uur nadat in een hoek van de tribunes 39 fans zijn gestorven lopen de spelers van voetbalclub Juventus Turijn in het Heizelstadium een ereronde met de beker die ze hebben veroverd. De Italiaanse club heeft voor het eerst in haar geschiedenis de Europese Beker der Landskampioenen gewonnen. Wisten de spelers dan niet dat er doden waren gevallen?
Wie wist die avond wat? En belangrijker nog: wat deden ze met die kennis? Dat zijn de centrale vragen van de documentairefilm Requiem for a Cup Final.
De voormalige technische directeur van Juventus Stefano Morini zei ons: “Ik zou de vergelijking maken met wat er in een oorlog gebeurt. Ondanks de doden en het bloed dat is gevloeid, voel je op het moment dat je zegeviert vreugde omdat je wraak hebt genomen op de vijand. Het is alsof je zou zeggen: ‘We hebben de Engelsen verslagen ondanks het feit dat ze onze fans hebben gedood. We hebben hen getoond dat niets ons kapot kan krijgen.’
Blijvende gevolgen
Vier uur vroeger was die logica van wraak en je makkers verdedigen de reden waarom Liverpoolsupporter Terry Wilson deelnam aan de rellen die de catastrofe inleidden. ‘Niemand wilde problemen. We hadden een fantastische tijd. We waren aan het zingen en zo. Maar toen werd onze aandacht getrokken door dingen die zich afspeelden in Blok Z. Liverpoolfans werden er letterlijk heen en weer getrapt als een voetbal. Onze reactie was onmiddellijk: haal die omheining neer, en allen daarheen, om onze supporters te helpen.’
De tragedie in het Heizelstadion dwong alle aanwezigen om keuzes te maken. Tony Chin, de bodyguard van Liverpool, stond op de piste voor blok Z toen de Italiaanse fans er begonnen te panikeren en elkaar begonnen te vertrappelen. Hij keerde zich om en ging terug naar de kleedkamers. ‘Het was mijn job om de spelers en de begeleiders te beschermen. Dus stapte ik van het drama weg. Ik zeg dat niet om mezelf schoon te praten. Ik had mijn job. Maar het is een beslissing die ik hopelijk nooit meer zal hoeven te nemen.’
De beslissing om de finale te spelen werd genomen door officials van de Belgische en de Europese voetbalbond en de Belgische autoriteiten. Hun inschatting was dat het te gevaarlijk zou zijn om niet te spelen en te proberen het oververhitte stadium te evacueren. De spelers legden zich bij die beslissing neer.
Veel mensen kwamen terug naar de Heizel met ons. In de intussen gerenoveerde kleedkamers bekeek voormalig Liverpooldoelman Bruce Grobbelaar samen met bodyguard Tony Chin nog eens de beelden van de tragedie en de match zelf. We hoefden hen niets eens te interviewen. Ze begonnen vanzelf te praten. Tony Chin: ‘Er zijn mensen in Italië die ons voor altijd scheef zullen bekijken, besef je dat? Omdat we Engelsen zijn of omdat we van Liverpool komen. Dat is ons grootste verlies.’
TOELICHTING
Reconstructie van een voetbaltragedie
Toen mij twee jaar geleden door Philippe Van Meerbeeck van VRT/Canvas werd gevraagd of ik een documentaire over het Heizeldrama wilde maken, was mijn eerste reflex om in het krantenarchief te duiken om mijn geheugen op te frissen.
Door Lode Desmet
Ook ik zat die avond in 1985 aan mijn televisietoestel gekluisterd. Ons televisietoestel moet ik eigenlijk zeggen – want ik woonde nog bij mijn ouders thuis. Het was einde mei en ik was student. De examens stonden voor de deur. Toch mocht ik tot na middernacht blijven kijken. Ik weet nog heel goed dat ik de hele tijd dacht: ik wil journalist worden.
Zoals iedereen herinnerde ik me de beelden van platgedrukte mensen. Ik wist nog dat er 39 mensen waren gestorven. Maar wat was er die avond nog allemaal gebeurd? Ik was verbaasd toen ik de kranten van toen terug las! Ik wist immers niet meer dat er die avond ook was gevoetbald. De finale van de Europese Beker der Landskampioenen was met een paar uur vertraging gewoon gespeeld. En Juventus Turijn had gewonnen. Meteen wist ik dat ik deze documentaire absoluut wilde maken.
Eerst had ik gedacht: wat valt er over dat Heizeldrama nog te vertellen? Er is een proces geweest. Er is van naaldje tot draadje uitgeplozen hoe Italiaanse supporters in dat vermaledijde blok Z terecht kwamen – vlak naast de meest gewelddadige Engelse fans. De bouwvallige staat van het stadion is onder de loep genomen. De Belgische ordediensten zijn bekritiseerd voor hun wanordelijke optreden. Wat kon ik daar nog aan toevoegen?
Na één krantenartikel wist ik het: ik wilde een documentaire maken over de vraag waarom er die avond toch was gespeeld. Nog diezelfde middag zette ik mezelf aan het schrijven. De VRT wilde zo snel mogelijk een proposal tekst.
Op de VRT waren ze meteen enthousiast. Ze wilden met de documentaire de internationale markt op. Ikzelf zag dat natuurlijk ook wel zitten. Want met meer middelen kan je beter werk afleveren. Meer middelen betekent meer opnamedagen en meer montagetijd én meer mogelijkheden om researchers aan het werk te zetten. Vooral dat laatste leek me belangrijk.
Zo grondig (nou ja) als het Heizelproces was gevoerd en beschreven – zo beperkt was de aandacht geweest voor wat er later die avond nog allemaal was gebeurd. We zouden met héél veel mensen moeten gaan praten – mensen die wellicht niet happig zouden zijn om mee te werken want wie wil graag toegeven dat hij een voetbalmatch heeft gespeeld (of laten doorgaan) terwijl buiten het stadion negenendertig doden liggen opgebaard?
Mijn eerste impuls was dan ook: met dit voorstel naar mijn contacten bij de BBC stappen. Als we hén meekregen zouden we meteen over een stevig budget beschikken. Een tweede voordeel: de BBC zou inhoudelijk zeker tot op het bot willen gaan – dat is immers hun traditie en waarmerk. Ik vond de steun op dat vlak ook welkom.
Ik wilde een onderzoek op drie sporen in gang steken. Ten eerste wilden we alle beschikbare videomateriaal dat die avond was gedraaid bijeen krijgen. Ten tweede moesten we natuurlijk uitzoeken hoe ze op 29 mei 1985 tot de beslissing waren gekomen om toch te spelen. Ten derde wilde ik goeie verhalen van slachtoffers verzamelen. In een film zijn emoties belangrijk. Een goeie film spreekt niet alleen het verstand maar ook de buik van de kijker aan.
Die avond moest een dramatische beslissing worden genomen. Spelen of niet – terwijl 39 mensen waren gestorven. Ik wilde dat cijfer, negenendertig, tot leven laten komen. Terwijl binnen in de catacomben werd beslist, moesten – in de film – buiten mensen aan het vechten zijn geweest voor hun leven. Of op zoek zijn naar vermiste familieleden, want de chaos in en rond het stadion was enorm. Of bezig zijn met mensenlevens redden. Want behalve dat er 39 mensen omkwamen werden ook honderden mensen afgevoerd naar ziekenhuizen verspreid rond Brussel – en gered!
Werkverdeling en timing
In België gingen drie researchers aan de slag. In Londen begonnen twee researchers. In Italië startte nog iemand. Ikzelf deed een deel van het zoekwerk en coördineerde voorts. Misschien hadden we het ook met minder mensen kunnen doen. Maar we stonden onder tijdsdruk. Begin juli 2004 konden we beginnen. Begin april 2005 moest de film klaar zijn – om in de loop van de maand mei te kunnen worden uitgezonden. Voor de volledige research hadden we vier maanden tijd.
Vier maanden om in detail uit te zoeken wat er die avond vanaf half acht – het moment van de tragedie – precies was gebeurd. Vier maanden om geen enkel detail te missen, want we wilden een standaardwerk maken. De definitieve Heizelfilm.
In Italië begon iemand met het opsporen van de families van alle dodelijke slachtoffers. In België contacteerde een collega de hulpdiensten en een andere ging met mensen van de ordediensten praten. Ik concentreerde mij op de aanwezige journalisten en ploegde samen met een derde researcher in de achterkamers van het Justitiepaleis in Brussel voor alle zekerheid ook door alle dossiers van het Heizelproces – om geen enkel detail verloren te laten gaan.
De bedoeling was om met zoveel mogelijk mensen te praten die rechtstreeks te maken hadden gehad met het drama in Blok Z. Niet alleen om te weten te komen wat er daar allemaal nog was gebeurd nadat er 39 slachtoffers waren gevallen. Onze feiten moesten kloppen. We wilden precies kunnen vertellen wat er met persoon Y of X was gebeurd terwijl er werd beslist om toch te spelen.
Maar ook omdat we mensen wilden vinden die daar voor verscheurende keuzes waren komen te staan. Ik wilde de mensen die in de catacomben moesten beslissen of de wedstrijd zou worden gespeeld of niet, niet diaboliseren. Beslissingen nemen is niet gemakkelijk. Ik wilde een paar spiegelverhalen in de documentaire opnemen – getuigenissen van mensen die die avond voor een dilemma waren geplaatst. Eén zo’n verhaal kregen we uiteindelijk van de bodyguard van het Liverpoolteam. Tony Chin stond op enkele meters van blok Z toen de tragedie plaats greep.
Hij moest beslissen: of meehelpen slachtoffers wegdragen – of terug naar de kleedkamer gaan en kijken of daar alles oké was met de spelers. Hij voorzag dat ze wel eens aangevallen konden worden door woedende Italiaanse supporters. De meeste slachtoffers waren Italianen.
Het ruime budget waarover we beschikten stond ons toe om op zoek te gaan de beste verhalen en daarmee bedoel ik niet de strafste verhalen. Achtendertig mensen stierven die avond. Eén man overleed enkele maanden later nog. Maar er raakten ook honderden mensen gewond. Duizenden familieleden van de slachtoffers – in het stadion zowel als thuis in Italië voor de buis – wisten zich urenlang geen raad met hun angsten en emoties en vragen.
Is mijn zoon dood? Heeft hij het drama overleefd? Dat was het verhaal van mevrouw Martelli – de moeder van Franco die op 29 mei 1985 in Brussel omkwam. Rond half acht ’s avonds kwam ze plots in ademnood. Ze had een vergadering op school. De directeur was aan het spreken. Maar mevrouw Martelli moest naar het raam. Het raam moest open! Ze voelde zich verstikken.
Toen ze thuis kwam, bleek zich in Brussel een tragedie af te spelen. Ze zag het op de televisie. Haar zoon was daar. Maar hij was natuurlijk niet de enige. Er waren vijftigduizend supporters in het stadion. Hij belde niet naar huis om te zeggen dat alles in orde was. Maar gsm-toestellen bestonden toen nog niet. Dus dat wilde niets zeggen. Of toch?
Levend verleden
Mevrouw Martelli belde zijn hotel. Het duurde een tijd voor ze iemand kon bereiken. De groep waarmee hij naar Brussel was gereisd had Franco urenlang overal gezocht – eerst in en rond het stadion en daarna in alle Brusselse ziekenhuizen. Ze hadden hem niet gevonden. Waar was hij? Zou het ergste toch bewaarheid worden? ’s Morgens vroeg kwam de pastoor vertellen dat Franco inderdaad was gestorven. Hij was geïdentificeerd in het geïmproviseerde mortuarium van het militaire ziekenhuis van Neder-Over-Heembeek.
Ik doe het verhaal een beetje omstandiger uit te doeken om te kunnen uitleggen waarom we ervoor kozen. Het was een goed verhaal om een aantal redenen. Ten eerste woont mevrouw Martelli in een zeer typisch Italiaans dorpje – dat meteen als dusdanig herkenbaar is. In een film – een beeldverhaal – is dat belangrijk.
Ten tweede bezoekt ze nog iedere dag het graf van haar zoon. Uiteraard is geen van de families van de dodelijke slachtoffers hun overleden naaste vergeten. Maar het verhaal van mevrouw Martelli bood ons de kans om dat ook visueel tastbaar te maken – doordat we haar dagelijks bezoek aan het kerkhof konden filmen.
Ten derde is mevrouw Martelli nog altijd zeer triest maar koestert ze geen wrok – wat ik belangrijk vond want ik wilde geen ‘beschuldigende’ film maken. Ten vierde bracht ze de hele avond voor de televisie door. Ook dat vond ik belangrijk. Er werd immers niet alleen beslist om te spelen, maar ook om de wedstrijd uit te zenden.
En dan het verhaal van de gebroeders Ragazzi. Vier doodgewone bouwvakkers die op het laatste nippertje op de zwarte markt kaarten hadden gekocht. Toen de tragedie daar begon verloren ze elkaar uit het oog. Het was ieder voor zich. De twee broers vonden mekaar vrij snel terug net buiten het stadion maar naar hun beste vriend was het langer zoeken. Hun neef bleef spoorloos. Tot ze merkten dat net buiten het stadium tenten werden opgetrokken – om lijken in te leggen. In de eerste tent lag hun neef niet. In de tweede wel.
Ook de Ragazzi’s koesteren geen wrok. Ze supporteren nog altijd voor Juventus. Danilo Ragazzi zei tijdens de reportage: ‘Als je naar het voetbal gaat wil je toch dat er wat geduwd en getrokken wordt? Dan voel je dat je leeft!’
De research naar hoe werd besloten om te spelen verliep enigszins anders. Hier was ik minder op zoek naar die ene getuige die een heleboel dingen tegelijk kon vertellen. Ik ging ervan uit dat niemand dat zou kunnen noch willen. Het kwam er op aan zo dicht mogelijk bij de waarheid te komen en daarvoor moesten we proberen zoveel mogelijk betrokkenen aan het woord te krijgen, om aan de hand van hun getuigenissen de puzzel van die avond te kunnen maken.
Dat er die avond toch werd gevoetbald lijkt twintig jaar later absurd en veel getuigen waren niet erg happig om ons te woord te staan. Ze voelden zich misschien niet schuldig maar leken wel beschaamd. Helemaal open en eerlijke antwoorden kregen we zelden.
Een ander probleem was dat de manier waarop de beslissing was genomen zeer chaotisch was, met veel verschillende mensen die er op verschillende momenten en op verschillende plaatsen in de catacomben van het stadion bij waren betrokken.
Sinds het Heizeldrama zijn er procedures ontwikkeld waarbij – in geval van een ramp – een aantal vooraf aangeduide verantwoordelijken op een vooraf vastgelegde plaats bijeen komen om overleg te plegen en beslissingen te nemen.
In 1985 bestonden dergelijke procedures niet. Dus sprak iedereen die zich onder de hoofdtribune bevond een woordje mee. Er zat niets anders op dan iedereen die nog leefde en er die avond bij was te contacteren. Ik denk dat we in totaal met meer dan honderd mogelijke getuigen hebben gepraat. Werk dat vooral door de twee researchers in Londen werd verzet.
Raadsels
Het resultaat was een hoop gegevens en een aantal mogelijke scenario’s over hoé de beslissing tot stand was gekomen – maar geen complete duidelijkheid. Die heb ik vandaag ook nog niet trouwens. Waren de spelers op de hoogte van de volledige omvang van het drama voor ze op het veld kwamen? Ik denk persoonlijk van wel – maar zekerheid hebben we nooit gekregen en in de documentaire hebben we het antwoord op die vraag dan ook in het midden gelaten.
Zijn de spelers van Juventus na hun overwinning spontaan het veld op gelopen met de beker die ze hadden gewonnen? Of zijn ze door deze of gene ‘verantwoordelijke’ het veld opgestuurd om de Italiaanse supporters nog even bezig te houden terwijl de Engelse supporters snel werden weggeleid? Ik weet het nog altijd niet.
Steeds weer kregen we te horen dat er om veiligheidsredenen werd gespeeld. Om tijd te winnen – zodat extra ordetroepen konden worden aangevoerd. Omdat ‘men vreesde dat het tot nog grotere rellen zou komen indien de finale werd afgelast en de rest van het stadion zou ontdekken dat er 39 doden waren gevallen’.
Maar een aantal getuigen vertelde ons dat de supporters op de tribune wisten dat er veel doden waren gevallen. Ze luisterden naar kleine transistorradiootjes en daar werd het nieuws natuurlijk op gemeld. Ze wisten het – en toch bleven ze kijken! Ze wisten het – en toch speelden ze! Ze wisten het – en toch besloten ze de wedstrijd te laten spelen! Ze wisten het – en toch werd de wedstrijd overal in Europa – behalve in het toenmalige West-Duitsland uitgezonden!
Uiteindelijk besloten we in de film vooral de verwarring in de catacomben weer te geven – de verwarring toen en de tegenstrijdigheden in de verklaringen nu. En: over de dilemma’s te laten vertellen – want daar was iedereen het over eens, die waren er zeker geweest.
In die zin was het maken van deze film voor mij een teleurstelling. Ik had gehoopt om tot op het bot te kunnen gaan – maar de ware toedracht heb ik niet kunnen achterhalen.
Is er werkelijk een discussie als de volgende geweest? De voorzitter van Juventus zegt dat hij niet wil spelen maar dat de UEFA dan een papier moet tekenen waarin zwart op wit staat dat de wedstrijd voor eens en voor altijd onbeslist zal blijven omdat Liverpool anders zou kunnen zeggen: Juventus wil niet spelen, wel dan winnen wij hè! Heeft er zich zo’n gesprek afgespeeld?
Ik wou dat ik het wist – nu. Ik zou het me levendig kunnen voorstellen. Maar in de film heb ik het niet gestoken.
