Hoe kan het toch dat vooral de meest kwetsbaren slachtoffer zijn geworden van de toeslagen affaire? De journalisten die de affaire aan het licht brachten, gingen in 2021 ook gezamenlijk achter deze vraag aan. Ze reconstrueren wij welke fouten gemaakt zijn bij de opzet van een algoritme om fraude op te sporen, waardoor de Belastingdienst uiteindelijk vrijwel uitsluitend deze groep mensen ging controleren.
Via een Wob-verzoek kregen ze een staatje in handen met de uitkomsten van het algoritme dat gebruikt werd voor risicoselectie. Daaruit bleek dat meer dan 80 procent van de groep die volgens het algoritme gecontroleerd moest worden, bestond uit de allerlaagste inkomens. Uit openbare bronnen kwam vervolgens naar voren dat de Belastingdienst op een bepaalde manier ‘inkomen’ als een indicator gebruikte om fraude op te sporen. Een ‘hoog inkomen’ zou namelijk risicoverlagend werken.
Via bronnen kregen ze de gegevensbeschermingseffectbeoordeling in handen. Dit document beschreef uitgebreid de opzet, werking en de risico’s en beperkingen van het model. Door telkens met nieuwe vragen bij experts te rade te gaan, is het hen uiteindelijk gelukt in elk geval deels te kunnen verklaren hoe het algoritme is gaan doorselecteren op een groep mensen die het minst in staat is om de harde terugvorderingspraktijk op het terrein van toeslagen te kunnen dragen.
