Datascraping, robots en techjournalistiek, dilemma’s, tools, podcasts en stakeholders. Crossborder, jonge honden en ervaren rotten, klokkenluiders en verhalen als een jongensboek: VVOJ Conferentie Onderzoeksjournalistiek 2018, op 9 en 10 november in Antwerpen, was gevarieerd en inspirerend. Een impressie.
door RINEKE VAN HOUTEN
Inge Vrancken, hoofdredacteur van Het Journaal bij VRT Nieuws en dagvoorzitter van #VVOJ18, legt de lat hoog tijdens de opening van conferentie, in de Antwerpse Campus Sint-Andries van de KU Leuven. ‘De verantwoordelijkheid van journalisten in deze tijd is immens’. Een tijd van polarisatie en nepnieuws. ‘Het wij-en-zij-denken is nog nooit zo dichtbij gekomen.’ Journalisten kunnen zich geen oogkleppen veroorloven, waarschuwt Vrancken, ‘we moeten blijven spitten naar de waarheid’. Voor impact kun je ook in je eentje zorgen, zo besluit ze. ‘Ga maar eens slapen met een kleine mug op je kamer, dan weet je genoeg.’
VVOJ Essay
Het thema van #VVOJ18, met 279 deelnemers en ruim 40 presentaties en workshops, is Impact. Welke impact heeft diepgravende journalistiek op maatschappij, bestuur en politiek? En wat is de impact van het vak op de journalist zelf?
VVOJ-voorzitter Evert de Vos roept in zijn openingstoespraak op tot bescheidenheid. ‘Wat bereiken we werkelijk?’ En wat als impact het doel wordt? Hij verwijst naar het VVOJ Essay 2018, waarin Thomas Muntz en Jeroen Trommelen onder de titel ‘Weg met de impact’ betogen dat het een onderzoeksjournalist niet zou moeten gaan om uitkomst of resultaat. Het enige doel is, zo schrijven ze, het vertellen van een relevant verhaal. ‘Uitgevers en omroepmanagers rekenen het liefst met journalistiek die meetbare impact heeft in clicks, verkoop-, kijk- of luistercijfers. Het is verleidelijk daaraan toe te geven, zoals met onthullingen die koppen doen rollen of met verhalen die over (liefst bekende) personen gaan in plaats van over zaken of structuren. Maar dat doet geen recht aan de wereld zoals die is.’
Dubbele impact
Soms heeft journalistiek onderzoek een dubbele impact, signaleren Muntz en Trommelen in het essay. Zoals gebeurde na de onthullingen van de VRT-rubriek Pano, die in september dit jaar de ware aard (nog veel extremer dan vermoed) blootlegde van de rechts-radicale jongerenbeweging Schild & Vrienden. De uitzending leidde tot een verdubbeling van likes op de Facebookpagina van de club. Had de reportage wel gemaakt moeten worden? In een presentatie tijdens #VVOJ18 geven de makers het antwoord zelf. ‘We zijn er in geslaagd Schild & Vrienden uit de mainstream te halen. De potentiële groei is gestopt, ze zijn ontmaskerd.’ Ja dus.
Witwaspraktijken
Keynotespeaker Eva Jung (werkzaam voor het Deense dagblad Berlingske) legt in het openingsprogramma uit hoe zij met twee collega’s twee jaar werkte aan een onderzoek naar witwaspraktijken van het Azerbeidjaanse regime via Danske Bank. Geld kwam terecht in de zakken van vooraanstaande politici en invloedrijke mediafiguren, die in ruil publiekelijk steun betuigden aan het regime. De data, afkomstig van een klokkenluider, werden gedeeld met andere media. Talloze publicaties leidden tot aftreden van de ceo en politici.
Ook nu analyse van data steeds vaker het vertrekpunt vormen voor onderzoek, blijft ouderwets handwerk onmisbaar. Eropuit gaan voor hoor- en wederhoor, bronnen informatie ontfutselen. Hoe je wantrouwige bronnen overtuigt mee te werken? Jung deelt haar werkwijze met de zaal: ‘Ik bel aan en begin zo: ik zie dat u heel verrast bent. Ik ben helemaal uit Denemarken gekomen, u weet veel van het onderwerp, mag ik twee minuten uitleggen waarom ik u zou willen spreken? Als u daarna wilt dat ik wegga, zal ik dat doen.’ Haar ervaring: ‘De meeste mensen zijn te nieuwsgierig om je buiten te laten staan.’
Terriër
Volkskrantjournalist Natalie Righton had haar scoop over levendige fantasiewereld van van de inmiddels afgetreden minister Halbe Zijlstra te danken aan vertrouwde journalistieke eigenschappen: doorzettingsvermogen en intuïtie. Als een terriër beet ze zich vast in de vraag of de bewindsman nu wel of niet in de datsja van Vladimir Poetin was geweest, zoals hij zelf beweerde. Een man zonder veel buitenlandervaring op bezoek bij de Russische leider? De vraag was des te belangrijker omdat dezelfde minister het MH17-dossier tot een goed einde moest brengen. Liegen over de relaties met Rusland zou de Russen een stok geven om te slaan.
In een wervelend verslag doet Righton in het openingsprogramma van #VVOJ18 uit de doeken hoe ze woordvoerders bestookte en politieke bronnen en zakenrelaties van Poetin keer op keer raadpleegde, terwijl de bewindsman steeds dieper wegzakte in een moeras van onwaarheden en in februari van dit jaar uiteindelijk aftrad.
Schatplichtig
Meer en meer collega’s leggen een grotere persoonlijke betrokkenheid aan de dag. Vergroot deze veranderende beroepshouding de impact van het werk? Documentairemaker Rudi Vranckx, die voor de VRT al dertig jaar verslag uitbrengt over oorlogsconflicten, denkt tijdens zijn werk niet aan impact, zegt hij tijdens het openingsprogramma in gesprek met Ides Debruyne. ‘Op dat moment interesseert het mij geen ene donder. Een journalist mag niet de illusie koesteren dat hij de wereld kan veranderen, maar is wel schatplichtig aan de eigen samenleving. Ik geloof dat we leven in de tijd waarin angst en haat heersen, daar moet een antwoord op komen, positief. Ik wil daaraan bijdragen als mens, niet als journalist. Ik misbruik mijn vak als journalist.’
Hacken
Een groot deel van het programma van vrijdagmiddag en zaterdag bestaat uit presentaties over nieuwe technologische ontwikkelingen. In hoeverre ondersteunen ze onderzoek of vormen ze zelfs de bron? Joost Schellevis (NOS) en Daniël Verlaan (RTL Nieuws) ‘hadden er genoeg van andermans nieuws over te tikken’ en specialiseerden zich daarom in ‘techjournalistiek’. Ze laten zien hoe makkelijk het is verkiezingsuitslagen te hacken en hoe eenvoudig je je eigen ransomware kunt kopen en verspreiden.
Verlaan ging undercover in een wraakpornonetwerk waar ruim tweeduizend jongens naaktfoto’s van meisjes uitwisselden. De uitzending van het item heeft volgens hem vooral geleid tot bewustwording onder meisjes en vrouwen. ‘Zij weten dat er gestoorde gasten zijn die dit doen, en zijn voorzichtiger met het delen van foto’s.’
Robots
Nemen robots het journalistieke werk over? Twee presentaties over kunstmatige intelligentie en ‘natural language processing’ trekken tijdens #VVOj18 meer belangstellenden dan er stoelen zijn. Applicaties die saaie routineklusjes uit handen nemen, templates als basis voor een verslag van honderden verschillende sportwedstrijden, ‘machine learning’ die op basis van eerdere teksten van de journalist een persoonlijke stijl herkent en aanpast. Zijn dat gewenste ontwikkelingen? Als het resultaat maar betrouwbaar is, zo luidt één van de uitgangspunten. En ook: machines kunnen veel, maar weten niet wanneer iets een verhaal is. Wat is interessant? Wat willen de lezers? Dat moeten mensen beslissen.
Social media
Slim te gebruiken templates kunnen de kwijnende lokale journalistiek misschien uit het slop trekken. Maar in dat opzicht bieden social media ook kansen, legt Willem Groeneveld van online community Sikkom uit. Sikkom (onderdeel van NDC Mediagroep) richt zich vooral op studenten in de stad Groningen, die bediend worden met onderzoeksverhalen, maar ook een agenda met feesten en festivals en smeuïg lokaal nieuws: clickbaits moeten het bereik vergroten. De Facebookpagina telt inmiddels 42.000 volgers.
Sikkom publiceerde onder meer als eerste over misstanden bij studentenvereniging Vindicat. Groeneveld houdt van de lokale journalistiek omdat het dicht bij de mensen staat. Glunderend: ‘Ik word in de stad wel eens op de schouders geklopt: “Dankjewel, eindelijk iemand die het aanpakt.”’
