De Loep, Jaarboek, Nieuws, vvoj2015

Parels van de Loep (10): Hoe sociaal is de sociale dienst?

DE MONITOR

Vrijdag 20 november worden op de VVOJ conferentie de winnaars bekend gemaakt van De Loep. De prijs (in verschillende categorieën) voor het beste journalistieke onderzoeksdossier van het afgelopen jaar. In aanloop tot deze feestavond hebben we alle genomineerden geïnterviewd over hun werk. Deze week sluiten we af met Miranda Grit en Sietze van Loosdregt. Zij maakten voor KRO-NCRV’s Monitor drie uitzendingen over ‘Hoe sociaal is de sociale dienst?’.  

Door: Annemarie Geleijnse

De Monitor krijgt in september 2014 een e-mail van Arend, een man van halverwege de dertig, die compleet vastloopt in zijn uitkeringsaanvraag en een zelfmoordpoging heeft gedaan. Miranda Grit en Sietze van Loosdregt vragen zich af wat er mis gaat bij de Sociale Dienst Drechtsteden. Had die inderdaad kunnen voorkomen dat Arend een einde aan zijn leven probeerde te maken?

Verminkte man

Ze bezoeken Arend om zijn dossier in te zien. ‘Voor ons zit een verminkte man, zijn gezicht verbrand, zijn handen in het verband’, zo schrijven de journalisten in hun toelichting op de inzending. ‘Op die bewuste dag heeft hij de gaskraan opengezet met de bedoeling om in te slapen. Maar een vonkje in het stopcontact zorgt voor een steekvlam en een explosie die zijn woning volledig verwoest.’ Arend wil de schuld van zijn zelfmoordpoging niet bij de sociale dienst leggen. Maar die heeft hem wel ‘het laatste zetje’ gegeven.

Een oproep op de website

Om het verhaal van Arend in breder perspectief te plaatsen, zetten de journalisten in december 2014 een oproep op de website van De Monitor, op Twitter en op Facebook: Hoe sociaal is de sociale dienst? Tientallen mensen melden zich. Vaak willen ze anoniem hun verhaal kwijt omdat ze bang zijn problemen te krijgen met hun uitkering. De journalisten worden benieuwd naar het verhaal van binnenuit, de ambtenaren van de sociale diensten zelf. Hoe zouden zij de steeds strenger wordende regelgeving ervaren? Immers, zij moeten het beleid uitvoeren.

Enquête 

Omdat deze groep zich niet zelf bij De Monitor meldt, zoeken Grit en Van Loosdregt contact met vakblad Binnenlands Bestuur. De redactie van De Monitor stelt een enquête op voor medewerkers en directeuren van sociale diensten. De journalisten hopen zo bevestigd te krijgen of de verhalen van de uitkeringsgerechtigden kloppen. Ze gebruiken de enquête om in direct contact te komen met de ambtenaren. Het blijkt een succesvolle samenwerking: ‘De overheid is een gesloten wereld en via de officiële kanalen hadden we nooit in direct contact met ambtenaren kunnen komen,’ aldus Grit en Van Loosdregt.

Het onderzoek gaat verder

Ze bellen vervolgens met deskundigen op het gebied van de sociale zekerheid en verschillende bijstandsadvocaten. Vervolgens zoeken Grit en Van Loosdregt contact met Divosa, de vereniging van directeuren van sociale diensten. René Paas van Divosa maakt het onderscheid tussen moedwillige fraudeurs en mensen die onbewust een fout maken. Deze groepen worden volgens hem gelijk behandeld met het gevolg dat sociale diensten gedwongen zijn om kleine en onbewuste fraudeurs net zo aan te pakken als de grote jongens. Het is volgens hem het gevolg van het maatschappelijk sentiment: bijstandsgerechtigden zijn profiteurs en fraudeurs en moeten daarom goed worden gecontroleerd.

Incidenten?

Toch is de vraag nog steeds: gaat het om incidenten of om een groot probleem? De uitslagen van de enquête onder medewerkers en directeuren van sociale diensten geven inzicht. Van de 343 medewerkers van sociale diensten die de enquête invullen zegt 56 procent dat de regels zo ingewikkeld zijn geworden dat goedwillende mensen al snel onbewust frauderen. En sterker nog: de helft van de ambtenaren en directeuren kan zich voorstellen dat de strenge bijstandsregels uitkeringsgerechtigden zelfs tot wanhoop drijven. Grit en Van Loosdregt: ‘Arend heeft dus een punt, zijn verhaal wordt van binnenuit bevestigd.’

Stortvloed aan reacties

De eerste uitzending doet veel stof opwaaien en levert een stortvloed aan reacties op van uitkeringsgerechtigden. Dit leidt tot meerdere vervolgverhalen: over de sociale dienst in Enschede die worstelt met een relatief groot aantal uitkeringsgerechtigden en via trucs het aantal uitkeringen omlaag probeert te brengen; over een oma die haar uitkering terug moet betalen omdat ze op de kleinkinderen heeft gepast en dat niet heeft doorgegeven; over handel drijven via Marktplaats dat je zomaar je uitkering kan kosten. En over wethouders met gewetenswroeging die zich door het rijk gedwongen voelen om iedereen, ook degenen die onbewust fouten maken, streng aan te pakken omdat de gemeente anders wordt gekort op de bijstandsgelden. In een aantal weken wordt het dossier uitgebouwd en krijgt de redactie inzicht in het systeem van de bijstandsindustrie. Op verschillende momenten hebben Grit en Van Loosdregt om een reactie gevraagd bij de verantwoordelijke staatssecretaris Jetta Klijnsma. ‘Nooit is ze op ons verzoek ingegaan. De voorlichter suggereerde dat we teveel negatieve verhalen maakten en eerst moesten laten zien dat de fraudewet ook wel werkt.’

Vangnet

Vaak worden de gevallen die zich melden bij de media afgedaan als incidenten. Maar door wekenlang dossiers van uitkeringsgerechtigden te onderzoeken, door hun contacten binnen de sociale diensten en door de gesprekken met wethouders hebben Grit en Van Loosdregt kunnen blootleggen hoe mensen verstrikt raken in de strenge wetgeving en uiteindelijk dieper de ellende worden ingedrukt door het systeem dat juist bedoeld is als laatste vangnet.

 

Dit verhaal is een samenvatting van de publicatie uit het VVOJ Jaarboek 2015, dat wordt gepresenteerd op 20 november, tijdens de VVOJ Conferentie 2015 in Den Haag.

Kijk hier naar de genomineerde uitzendingen.

Gerelateerde artikelen

Op 9 december 2023 publiceren VPRO en HUMAN op de website van Argos een door de hoofdredacteuren Marc Josten en Willem van Zeeland ondertekend statement. Daarin maken ze bekend met onmiddellijke ingang een compleet Argos-dossier, bestaande uit een reeks van radio-uitzendingen, artikelen en video’s over seksueel misbruik, offline te halen. Het betreft uitzendingen die zijn gemaakt door twee gerenommeerde onderzoeksjournalisten, Huub Jaspers en Sanne Terlingen, beiden al vele jaren actief lid van de VVOJ.

Sluit je aan bij de vereniging van onderzoeksjournalisten

En vergroot je kennis én netwerk