“Voel je je nog wel journalist dan? Omdat het zo technisch is bedoel ik.” Moderator Nico Haasbroek stelt de vraag aan Maurits Martijn en Dimitri Tokmetzis, die het nodige programmeerwerk deden voor hun onderzoek naar ‘trackers’ op internetpagina’s.
door Daan Marselis
Met hun onderzoek voor De Correspondent legden Tokmetzis en Martijn bloot hoe grote (en vaak onbekende) bedrijven het surfgedrag op internet volgen – en dat de webmasters van die bedrijven vaak geen idee hebben dat dat gebeurt. Later deden ze het onderzoek samen met Bits of Freedom nog eens over, gericht op het gebruik van de smartphone.
Als gevolg van het onderzoek pasten tal van bedrijven hun privacyprotocollen aan. Kortom: verhalen met een behoorlijke impact en met gebruikmaking van een in Nederland nieuwe methode bovendien.
Toch was het niet genoeg voor een nominatie voor de Loep. Dat was het thema van het café afgelopen maandag in de redactieruimte van De Correspondent: de staat van de online onderzoeksjournalistiek.
Het is namelijk het tweede jaar op rij dat de VVOJ de Digitale Loep niet uitreikte. Overigens is het ook niet zo dat er veel inzendingen waren: twaalf slechts (tegen vijftig ingezonden teksten).
Wel werden ze door de jury allemaal te licht bevonden. Hoe kan dat? Is de online variant het onvolwassen broertje van de onderzoeksjournalistiek? Of sluiten de eisen van de Loep niet aan op de online praktijk?
Martijn en Tokmetzis kregen wel een stimuleringsprijs. Volgens de jury was het verhaal van De Correspondent te weinig onthullend voor een Loep. Dat we door trackers gevolgd worden, wist iedereen al en ook was de onderzoeksmethode niet vernieuwend, omdat die al in het buitenland werd gebruikt.
Ronald Sistermans, Bastiaan Hetebrij en Joris Janssen van Altijd Wat Monitor moesten ook genoegen nemen met een stimuleringsprijs voor politiewaarismijnaangifte.nl. Dat het geen Loep werd, komt doordat op de website alle meldingen chronologisch vermeld staan. Er was te weinig ‘weging’ toegepast.
Tijdelijk jurylid Sanne Terlingen citeert jurylid Joep Dohmen: “De Loep is niet een prijs voor mooie verhalen, daarvoor is de Tegel. De loep gaat over de weg ernaar toe. Hoeveel tegenwerking heb je gehad, wat waren je bronnen, zijn er autoriteiten ter verantwoording geroepen, enzovoorts.”
De jury stelt daarmee dezelfde eisen aan online onderzoeksjournalistiek als aan producties op tv, de radio en in de kranten. En dan valt op dat online producties achter blijven, zegt Terlingen – die tegen wil en dank de jury vertegenwoordigt. Geen van de andere juryleden kon aanwezig zijn.
Terlingen noemt de ingezonden ‘longreads’ als voorbeeld.
“Vaak ging het om reconstructies op basis van andere bronnen. Dat is niet te vergelijken met bijvoorbeeld de NSA-files van NRC Handelsblad. Zij hebben echt hele bijzondere stappen moeten zetten om aan de documenten van Snowden te komen en om ze veilig te stellen.”
Ook liet de vorm van online journalistiek soms te wensen over. Longreads waren dan vooral heel lange teksten, zonder dat de onderzoekers de mogelijkheden van internet benutten om het verhaal te ‘verrijken’. Die verhalen werden dan overigens wel beoordeeld als ‘geschreven onderzoeksjournalistiek’.
De kritiekpunten worden in de zaal grotendeels gedeeld. Online is onderzoeksjournalistiek nog ondervertegenwoordigd, zegt Stephan Okhuijsen van Sargasso en voorzitter van de VOJN.
“Je ziet relatief veel datajournalistiek, maar ook dat staat nog in de kinderschoenen. Dan wordt een tabel van het CBS in een kaartje gezet en dan zeggen ze: ‘Amsterdam springt eruit’, zonder zich af te vragen waarom dat is.”
Dat geldt ook een beetje voor de productie van De Correspondent, zo vond de jury. “Had die extra vragen gesteld,” zegt Terlingen.
“Dat we online gevolgd worden, weet iedereen. Had uitgezocht hoeveel die onbekenden verdienen door ons te volgen. Dan heb je een beter verhaal: ‘ze schenden je privacy voor maar zoveel euro’.”
Dat hun productie te weinig onthullend zou zijn, betwisten Martijn en Tokmetzis trouwens.
Tokmetzis: “We hebben duidelijk opgetekend dat politici bullshit verkondigen als het over privacy gaat en dat website-beheerders zelf niet weten wat er op hun site gebeurt.”
De jury moet wellicht ook begrijpen dat de online journalistiek in een aantal aspecten afwijkt van de meer traditionele vormen. Okhuijsen: “Verhalen die online gepubliceerd worden ‘leven’. Er is niet een moment waarop ze af zijn. Dat wordt voor de jury dus schieten op een bewegend doel.”
Zo zijn de onderwerpen van De Correspondent en de Altijd Wat Monitor ook nog steeds in ontwikkeling. Beide produceerden inmiddels een omvangrijk dossier. Altijd Wat komt binnenkort met een vervolguitzending.
Ook zijn de methoden van de online journalistiek anders. De vraag van Haasbroek of Maurits en Tokmetzis zich nog wel journalist voelden, zal in de toekomst ondenkbaar zijn.
Wie archiefonderzoek uitvoert, jaarverslagen uitpluist of zelfs undercover gaat, hoeft niet uit te leggen dat hij journalist is. Hij gebruikt geaccepteerde methoden.
Tokmetzis heeft overigens zelf ook nooit getwijfeld aan zijn professie: “Ik voel me journalist. Normaal volg je als journalist het geldspoor. Dit onderzoek week daarin af, maar nu onderzochten we het dataspoor.
