VVOJ Conferentie 2004
Titel: De geschiedenis inkleuren, mag dat?
Workshop: De laatste stap: Hoe presenteer je onderzoek audiovisueel?
Sprekers: Gerda Jansen Hendriks (Andere Tijden)
Voorzitter: Margo Smit (KRO Reporter)
Datum en tijd: Zaterdag 20 november, 10.45 – 12.00 uur
Verslaggever: Fred Teunissen
Wat doe je als geen van je bronnen voor de microfoon wil komen of als er geen beeldmateriaal voorhanden is? Hoe ver zoek je naar metaforen om een saaie stapel papier om te bouwen tot een spannend audiovisueel onderzoeksverhaal? Zijn reconstructies daarbij wel of niet toelaatbaar?
Tijdens de workshop werd naar antwoorden op deze vragen gezocht aan de hand van drie voorbeelden: de documentaire van Andere Tijden over de eerste Bilderberg-conferentie in 1954, de documentaire van Andere Tijden over Dolle Dinsdag, en de reportage van Reporter over de onderhandelingen tussen het kabinet en de vakbonden.
Bilderberg – de bandrecorder
Gerda vertelde dat van begin af aan duidelijk was dat er – door de besloten aard van de Bilderberg-conferentie – weinig of geen historisch beeld gevonden zou worden. Een voor de hand liggende oplossing is dan om met ooggetuigen te praten, vooropgesteld dat die nog in leven zijn (in dit geval de hoogbejaarde bankier Rockefeller en prins Bernhard), maar dat kan ook afbreuk doen aan de sfeer van destijds.
Andere Tijden ging daarom ook op zoek naar gewone mensen die bij de eerste conferentie betrokken waren, en vond voormalig Bilderberg-secretaresse Astrid van Beek, die mee wilde werken. Ook kwamen drie originele foto’s van de eerste conferentie boven water via de nalatenschap van de voormalige eigenaar van het Bilderberg Hotel in Oosterbeek. Ze bleken zich in het Gelders Archief te bevinden. Bovendien werd na veel vijven en zessen van de Bilderberg-organisatie toestemming verkregen voor gebruik van de bandopnames van deze eerste conferentie.
De combinatie van met de Rostrum-camera ‘gefilmde’ authentieke foto’s en dit originele geluidsmateriaal verleent aan deze documentaire een bijzondere kracht. Heel sterk is het moment waarop ‘de camera’ inzoomt op de bandrecorder, die op één van de foto’s zichtbaar is, en die zo impliciet de herkomst van het geluid verklaart.
Andere Tijden ging ook op zoek naar ‘verwant archief’. In de VS werd een serie CBS-talkshows uit die tijd gevonden met daarin een interview met Eleanor Roosevelt over de relatie VS-Europa. Je kunt veel vinden op internet, aldus Gerda, ‘maar zulke verwante archiefbeelden moet je toch echt zelf gaan zien’. Waar het verhaal over de relatie VS-Europa te ingewikkeld wordt om met alleen beelden en geluiden te vertellen, laat Andere Tijden presentator Hans Goekoop in beeld komen, die analyseert en commentarieert, met naast hem, op tafel, precies hetzelfde type bandrecorder dat op de fotobeelden te zien was.
Citeren uit documenten blijft altijd behelpen, vindt Gerda. Bij deze documentaire werd gekozen voor het vermengen van gefilmde tekst met historische beelden en met de voice over.
Dolle Dinsdag – de trein
In deze documentaire staat de beschieting van een trein met naar Duitsland vluchtende ‘foute’ Nederlanders centraal. Uiteraard was hier helemaal geen audiovisueel materiaal van. Gerda benadrukte hoe belangrijk het is dat je toch bij voorkeur met eerste bronmateriaal werkt. In dit geval waren dat gesprekken met ooggetuigen uit de aangevallen trein en uit de nabijheid daarvan.
Om de sfeer van destijds op te roepen is gebruik gemaakt van archiefbeelden (onder meer laag overvliegende jachtvliegtuigen en beelden uit de cockpit tijdens een geallieerde luchtaanval op een Duitse trein). Daarnaast zijn fragmenten opgenomen van een speelfilm uit 1947, waarin een trein door vliegtuigen werd aangevallen. Bij deze fragmenten komt de tekst ‘fragment uit speelfilm’ in beeld.
Dit gebruik van speelfilmbeelden leidde tot discussie met de deelnemers aan de workshop. Wanneer mag je zulke speelfilmbeelden gebruiken? De aanwezigen lijken het met Gerda eens te zijn dat dit ‘mag’ als er geen authentiek materiaal beschikbaar is en als aan de kijker/luisteraar maar duidelijk wordt gemaakt dat dit secundair materiaal is.
Sociaal akoord – de onderhandelingstafel
Margo Smit trok dit door naar de vraag hoe toelaatbaar ensceneren is. Ze gaf als voorbeeld de reportage die Reporter onlangs maakte over de moeizame onderhandelingen tussen kabinet en vakbonden. De mensen van Reporter was opgevallen wat een enorme puinhoop er op de onderhandelingstafel was achtergebleven na afloop van die gesprekken. Daarom werd een vergadertafel geënsceneerd met 18 koffiekopjes en met oplopende hoeveelheden troep als de visuele rode draad voor het verhaal.
Margo twijfelt over het gebruik van zulke technieken. ‘Je moet ontzettend oppassen dat de vorm het verhaal zelf niet in de weg gaat zitten.’ De KRO heeft onderzoek gedaan, vertelde ze, waaruit blijkt dat kijkers zich vaak ergeren aan het gebruik van muziek in reportages. Margo pleit er richting technici daarom geregeld voor om dit te ‘dimmen’. ‘Het kan er beter maar heel dun onder, net alsof je het niet hoort.’
Over ensceneren liepen de meningen van de deelnemers aan de workshop sterk uiteen. Voor onder meer NOS en RTL4 blijkt dit ‘not done’. De VRT daarentegen maakt er wel gebruik van, bijvoorbeeld in de vorm van reconstructies met auteurs. Maar wel alleen als er geen andere oplossingen zijn. Als extreem voorbeeld van het vermengen van historisch materiaal en fictie noemde Margo de virtual history benadering van Discovery. Daarbij wordt authentiek beeld gebruikt als basis voor animaties. Deze gemanipuleerde beelden worden vervolgens vermengd met scènes die door auteurs gespeeld worden. ‘Misschien zijn wij wel weer het braafste jongetje van de klas,’ opperde Margo, ‘en is dit een heel nieuw genre dat in opkomst is.’
Tot slot een tip van Margo: bij twijfel of iets authentiek is, kun je een veteraan mee laten kijken of een filmtechnicus consulteren. Sommige beelden kunnen namelijk nooit gemaakt zijn met de technieken van vroeger.
Tijdens de workshop werden drie voorbeelden uitgediept:
- De documentaire van Andere Tijden over de eerste Bilderberg-conferentie in 1954
- De documentaire van Andere Tijden over Dolle Dinsdag
- De reportage van Reporter over de onderhandelingen tussen kabinet en vakbonden
