VVOJ Conferentie 2003
Titel: Creatief met archief
Workshop: Archievenonderzoek
Sprekers: Gerda Jansen Hendriks (Andere Tijden) en Ng Sauw Thjoj (VRT Radio 1)
Voorzitter: Eric Hennekam (freelance)
Datum en tijd: Zaterdag 8 november 2003, 11.30 uur
Verslaggever: Michiel Bussink
Een dreumes van zo’n anderhalf zit lekker rustig in het zonnetje midden op de spoorrails, terwijl oma vanuit de berm vrolijk toekijkt. In de verte komt een trein aandenderen. Gillend rent oma richting de dreumes en met een enorme trap schopt ze de hem van de rails af, om daarna een lange neus naar de voorbijgeraasde trein te trekken.
Wat heeft dit in godsnaam te maken met een workshop over archievenonderzoek? Heel simpel: Eric Hennekam – archivaris, redacteur van Archievenblad en voorzitter van de workshop – spaart gekke filmpjes en dit filmpje komt uit zijn archief.
Onderzoeksjournalistiek zonder gebruikmaking van archieven bestaat bijna niet. Soms komen de grootste schandalen naar boven, voornamelijk op basis van archievenonderzoek. Drie journalisten van Associated Press kregen bijvoorbeeld in 2000 de Pulitzerprijs, categorie onderzoeksjournalistiek. Ze vonden na maanden speuren in archieven het bewijs dat Amerikaanse soldaten in 1950 in de Koreaanse oorlog zo’n driehonderd weerloze Koreaanse vluchtelingen hadden doodgeschoten: het bloedbad bij No Gun Ri Bridge.
Een duizelingwekkende hoeveelheid archieven valt er te vinden in Nederland en Vlaanderen. Het koninklijkhuisarchief, archieven van ministerraden en ministeries, militaire archieven, kerkarchieven, streekarchieven, beeld- en geluidsarchieven, reclamearchieven, particuliere archieven, noem maar op. Voor een zoektocht kun je bijvoorbeeld beginnen op www.archieven.nl., www.archiefnet.nl, de website van Hennekam (www.hennekam.org) en internationaal op www.unesco.org/webworld/portal_archives/. Volgens Hennekam valt er in toenemende mate plezier en nut aan archieven te beleven, zeker in Nederland waar archiefinstellingen zich meer naar buiten zijn gaan richten, “terwijl ze in België nog vrij gesloten zijn”.
Creatief met archief. Dat zou je het motto kunnen noemen van Ng Sauw Thjoj die voor het Vlaamse VRT Radio 1 het historische programma Piazza maakt. Voor een breed publiek, uitgezonden op prime time, want na het nieuws van één uur op zaterdag. “Het mooie van geluidsmateriaal uit archieven is dat het verduidelijkt, verbanden legt die je met ingewikkelde bewoordingen niet kunt leggen en dat het de magie van radio vergroot”, vertelt Ng Sauw Thjoj. “Het heeft vaak met nostalgie te maken.”
Normaal gesproken heeft Piazza een productietijd van drie weken, de aflevering van 15 september 2001 werd in drie dagen gemaakt. Vanaf het moment dat het tweede vliegtuig zich op de 11e september door de Twin Towers boorde, sloot Sauw Thjoj zijn geluidsopname-apparatuur aan op de tv. Dat archiefmateriaal, een paar dagen oud dus, combineerde Piazza met de legendarische radio-uitzending War of the Worlds van Orson Welles uit 1938, waarin de landing van marsmannetjes op aarde werd verslagen en die toen een enorme paniek veroorzaakte. Sauw Thjoj laat wat stukken uit de aflevering van 15 september horen, waarbij de geluidsfragmenten van 1938 en 2001 inclusief de sfeer die ze oproepen, naadloos in elkaar overlopen. Cru? “We hebben heel veel lovende emails op deze uitzending gehad. Op dat moment vonden veel mensen ‘zo is het wel even genoeg geweest’ over de permanente stroom tv-beelden over 11 september. En werd het dwarsverband, iets totaal anders, dat wij maakten, erg gewaardeerd.”
Het Nederlandse tv-programma Andere Tijden neemt ook de actualiteit als aanleiding om een duik in de geschiedenis te nemen. Al maanden voordat de Amerikanen Irak binnenvielen, en toen dus ook nog niet (publiekelijk) zeker was of dat zou gaan gebeuren, las Gerda Jansen Hendriks van Andere Tijden een berichtje over de Amerikaanse bezetting van Japan na de Tweede Wereldoorlog. “Japan en Irak zijn natuurlijk appels en peren”, zegt Jansen Hendriks, maar in de houding van de Amerikanen zitten toch veel paralellen tussen toen en nu, viel haar op na wat lees- en zoekwerk. Onder andere een verwijzing in een boek naar Our Job in Japan een voorlichtingsfilm voor Amerikaanse soldaten die op het punt stonden naar Japan te vertrekken. Onschatbaar beeldmateriaal leverde de film op voor de uitzending van Andere Tijden, maar Jansen Hendriks ging zelf ook naar Japan (“Het is een hele dure uitzending geweest”) om daar in de archieven te duiken. Zo kreeg ze bijvoorbeeld oude schoolboekjes boven tafel, waarin op last van de Amerikanen allerlei Japanse propaganda onleesbeer was gemaakt.
“Onderzoeksjournalistiek is vaak zo saai”, vindt Jansen Hendriks. Daarom moet de vorm volgens haar meewegen in de keuze welke informatie je wel of niet brengt. Een voorbeeld: “Ik had iets kunnen vertellen over de Amerikaanse censuur op de keizerlijke informatie. In plaats daarvan heb ik iets gedaan met verboden liefdesrelaties, omdat daar beeld van is.” Amerikaanse soldaten die iets hadden met Japanse meisjes, er kinderen bij verwekten, dat viel ook onder de censuur. Jansen Hendriks laat amateurbeelden zien, gefilmd vanuit de bosjes, van een Amerikaanse soldaat die met een Japanse jonge vrouw teder een dansje oefent.
