In veel onderzoeksjournalistieke verhalen is het onmogelijk om het opvoeren van bronnen die ‘anoniem willen blijven’ te voorkomen. Maar vaak zijn ze doodsbang. Ze vrezen voor hun baan, ze worden bedreigd en soms kunnen ze zelfs strafrechtelijk worden vervolgt als ze met de pers praten. Maar ze willen hun verhaal wel kwijt en als journalist heb je hun getuigenissen en de documenten die ze kunnen leveren hard nodig. Een verslag van het VVOJ Café van 23 maart.
door Daan Marselis
Voor Bas de Vries en Hugo van der Parre van de NOS begon het onderzoek naar het functioneren van COA-baas Nurten Albayrak met een tip van een bekende van De Vries. Albayrak stond buiten het Centraal Orgaan opvang Asielzoekers (COA) bekend als een charmante dame, maar intern voerde ze een schrikbewind. “We hebben onze bronnen direct gezegd: ‘okay, duidelijk. Jullie hebben een nare baas, maar dat geldt voor veel mensen. Is het meer dan dat?’,” zegt De Vries. Ook anonieme bronnen moet je kritisch tegemoet treden. Het bleek een dijk van een verhaal.
Bekijk het fragment.
De NOS zond de reportage in september 2011 uit. Het meest trots is De Vries op het feit dat de elf bronnen die de berichtgeving mogelijk maakten tot op de dag van vandaag ‘anoniem’ zijn. “Hun identiteit is echt beschermd,” zegt hij.
Als je anonimiteit garandeert moet je bereid zijn ver gaan, zo blijkt tijdens het VVOJ Café over anonieme bronnen in Utrecht. De Vries en zijn collega’s namen de gebruikelijke voorzorgsmaatregelen. Om te voorkomen dat het COA het ‘lek’ zou achterhalen, legden de journalisten geen contact via de communicatielijnen van COA zoals e-mail en mobiele nummers.
In plaats daarvan belden de verslaggevers hun bronnen alleen thuis op de vaste lijn of op de 06-nummers van de echtgenoot of de kinderen. Contact via Linkedin was taboe en ook ‘zichtbaar’ contact werd vermeden.
Dat ging zo ver dat De Vries op een afgesproken moment een tandartsenpraktijk binnen liep om een enveloppe met documenten op te halen. Een van de bronnen had die daar achtergelaten. Bovendien onthulden de verslaggevers ook tegen hun bronnen niet met wie ze nog meer contact hadden. “Ze mochten niet van ons horen met wie we allemaal gesproken hadden,” zegt De Vries.
De NOS koos ervoor om de COA-medewerkers in de uitzending niet op te voeren, maar alleen te citeren. Bart Nijpels tot juli nog eindredacteur van KRO Reporter wilde van het onderzoek naar misstanden bij Ryanair ook nog aantrekkelijke televisie maken. Citeren uit gesprekken en rapporten, een standupje voor een kantoortoren en een shot van een te dure auto van de zaak is dan niet voldoende.
Nijpels en zijn collega Marco de Lange moesten dus een stap verder gaan. Ze wilde hun bronnen juist wel in beeld zodat ze hun verhaal zelf konden vertellen. Om te voorkomen dat de piloten herkend kunnen worden dragen ze een pilotenpet – die piloten van Ryanair normaal niet hebben – en zijn hun stemmen vervormd. Daarvoor gebruikte Reporter speciale software. “Het geluid is echt kapot,” zegt Nijpels. “Je kunt de bewerking niet meer terug draaien.”
Bekijk het fragment.
Als niemand zichtbaar mee wil werken, hoe leg je dan het eerste contact? De Vries en Van der Parre van de NOS hadden het geluk hun eerste bron via via al te kennen. Nijpels had die luxe niet. Hij kwam het verhaal op het spoor toen hij bij toeval een piloot van Ryanair sprak op een buitenlandse luchthaven. De naam van die piloot had hij niet opgeschreven. Nijpels en zijn collega besloten daarom de piloten letterlijk op te zoeken.
“De vliegers van Ryanair moeten zelf hun hotel betalen, dus zochten we naar de goedkoopste hotels in en rond de steden waar Ryanair vestigingen heeft,” zegt Nijpels. In die hotels trof hij de piloten dan aan terwijl ze de krant lazen of een potje kaart speelden. Sommigen wilden praten, anderen niet. Naar eigen zeggen bouwde Nijpels zo een netwerk op van zestig vliegers.
Door je bronnen anonimiteit te beloven, kun je dichter bij komen. Aan de andere kant vraagt het ook een groot vertrouwen van je publiek. En het geeft het onderwerp van onderzoek een stevige stok om mee te slaan: want waarom zou die zich verweren tegen anoniem geuite beschuldigingen? En trouwens: deugen die bronnen wel? Bronbescherming laat zo ruimte voor een tegenaanval.
Ondanks die bezwaren blijkt dat de NOS-hoofdredactie de eigen verslaggevers vertrouwde.
“We hebben wel tijdig met de hoofdredactie over ons onderzoek gesproken,” zegt Van der Parre. “Eerst met de adjunct, later de hoofdredacteur. Die hebben beiden nooit naar de identiteit van de bronnen gevraagd.”
Mogelijk speelt mee dat tv-items vaak in teamverband worden gemaakt. “Het is daardoor vrijwel onmogelijk om een verhaal te verzinnen,” zegt Van der Parre. Wel was er overleg met de bedrijfsjurist, maar die heeft het item niet gezien voor het op zender ging. De NOS was wel voorzichtig. “Houdt het bij je bronnen, laat het de NOS niet zeggen,” herinnert De Vries zich de adviezen.
De KRO pakte dit grondiger aan. Hoewel in de uitzending vier vliegers onherkenbaar worden opgevoerd, is hun identiteit vastgelegd. De vliegers identificeerden zich daarvoor bij een notaris. Nijpels organiseerde daarnaast tegenspraak op de redactie. Verstandig, want wie het opneemt tegen een bedrijf als Ryanair kan de wind van voren verwachten.
“Als je je dan alleen op anonieme bronnen baseert, heb je echt wel een probleem,” zegt media-advocaat Jens van den Brink van Kennedy van der Laan.
Dat is dan ook de belangrijkste les van de drie verslaggevers dit café: baseer je verhaal niet op anonieme getuigenissen alleen, maar zorg daarnaast voor overtuigende bewijsvoering in de vorm van documenten. De verslaggevers van de NOS voerden tientallen gesprekken met hun bronnen. Zodra het vertrouwen van de COA-medewerkers was gewonnen, leverden die een keur aan documenten, tot het personeelsdossier van Albayrak toe.
“Uiteindelijk konden we ze gewoon vragen: ‘kun je de notulen van een vergadering geven waaruit blijkt dat Albayrak door het lint gaat?’ En jawel hoor, daar was het verslagje al,” zegt Van der Parre geamuseerd. Dat roept meteen ook juridische vragen op: want het leveren van vertrouwelijke documenten kan strafbaar zijn, zegt Van den Brink. Terwijl het gebruik van die informatie door journalisten in bepaalde gevallen niet strafbaar is.
Van den Brink staat onder meer de KRO bij in de slepende juridische procedures waarmee Ryanair de omroep al twee jaar om oren slaat. Niet alleen is gedegen bronnenwerk van belang, journalisten doen er ook goed aan om een logboek bij te houden.
“Laat daarin zien welke acties je hebt ondernomen, welke afwegingen je hebt gemaakt, en welke informatie je niet hebt gebruikt omdat je die niet vertrouwde,” zegt Van den Brink. “Het helpt ook als je de rechter ‘iets’ kunt geven, zoals een notarisverklaring. Dan haal je het anonieme er een beetje af.”
Ook de berichtgeving van de NOS kreeg een staartje. Albayrak stapte naar de Raad voor de Journalistiek en de NOS voerde een intern onderzoek uit . Uiteindelijk kwamen de verslaggevers er goed uit, zegt Van der Parre. De RvdJ deed uitspraak over zes aspecten van het onderzoek en de berichtgeving. “We kregen vijfenhalf van de zes punten,” zegt Van der Parre. “We hadden iets meer zendtijd moeten gebruiken om te vertellen dat mevrouw Albayrak ondanks herhaaldelijk aandringen geen reactie wilde geven.”
Opvallend is dat de ‘anonieme bronnen’ de verslaggevers tijdens de procedure bij de RvdJ andermaal hielpen. Nu door toestemming te geven een aantal extra documenten te gebruiken. “Ze wilden niet dat wij anders in de problemen zouden komen,” zegt De Vries.
Van den Brink: “Journalisten weten het vaak niet, maar je mag van de rechter ter verdediging ook bewijs dat je pas na publicatie verkreeg gebruiken. Dat maakt je verweer sterker. Omgekeerd geldt dat nieuwe feiten die je verhaal onderuit kunnen halen, in principe niet tegen je werken.”
Dan nog kan een rechter in je nadeel beslissen. Ryanair zou bijvoorbeeld graag de ruwe beelden zien van de interviews die KRO Reporter deed. Die eis heeft de rechter afgewezen. Voor Nijpels zijn de afspraken met bronnen heilig. De belofte van anonimiteit is absoluut. “Zelfs als de rechter ooit anders beslist, dan nog krijgt Ryanair tapes echt niet!” zegt hij strijdvaardig.
