‘Als je nonstop participeert, dan drijf je af.’ Het is journalist Stella Braam meer dan eens (bijna) overkomen. ‘Als je participerende journalistiek wilt bedrijven, moet je zorgen voor een goed opgezet plan, een redactie of een uitgever waar je op gezette tijden mee kunt evalueren, en genoeg projecten voor tussendoor.’
door Nina Blanken
Stella Braam (1962) is schrijvend en sprekend journalist. Onopgeleid, een autodidact. Geleid door een nieuwsgierigheid die haar uitgever soms wanhopig maakt: “Is je manuscript nóg niet klaar?’ ‘Nee, ik heb zeker nog een jaar aan onderzoek nodig. Wat ik nou op het spoor ben…’.
Begin jaren ’90 richt ze met samen met Gülnaz Aslan haar eigen persbureau op, Yol-produties. Ze hadden genoeg regulier journalistiek werk, maar ze kwam er voor haar gevoel niet ver genoeg mee. Ze voelde zich een toeschouwer. Ze interviewde jongeren met rotbaantjes, maar die wilden niets loslaten, bang voor ontslag. Begrijpelijk, maar als Stella alles wilde weten, zat er maar één ding op: meedoen.
Zo goed als Duits undercoverjournalist Günter Wallraff zou ze wel niet worden, dacht ze. Maar ze kon er op z’n minst naar streven en zo begon ze op 1 september 1992 als participerend journalist. Sommigen noemen het undercover, maar volgens Stella heeft het veel meer weg van antropologie. Ze wil observeren, bestuderen wat mensen drijft, hoe ze besluiten nemen, hoe ze met elkaar samenwerken. Ze wil weten hoe de mensen zich voelen, door met hun leven mee te doen.
In al haar werk komt dit terug. Hoe voelde haar vader zich toen hij Alzheimer had en in een verpleeghuis woonde. Waarom wilde haar moeder per se tot haar sterfdag thuis blijven wonen. Hoe beleven laaggeschoolde werknemers zonder CAO hun werk als schoonmaker, keukenhulp of kamermeisje. En hoe drijf je zo ver af dat je verslaafd raakt aan crack? Wat haar overigens zelf overkwam toen ze onderzoek deed naar daklozen.
Het grote verwoorden met het kleine
Alles wat je doet, is een onderwerp voor een verhaal; Stella gelooft heilig in deze uitspraak van voormalig hoofdredacteur van het NOS Journaal Nico Haasbroek. ‘Ga naar een speeltuin,’ geeft ze als voorbeeld. ‘Zie dat deze draait op vrijwilligers, ontdek dat er veel misgaat in de speeltuin, zoek uit waarom en je hebt een verhaal. Blijf niet achter je bureau zitten, buiten zijn de verhalen.’
Participatiejournalistiek en verhalende journalistiek gaan volgens de nog altijd hardwerkende journalist goed samen. ‘Al mijn onderzoeken werk ik verhalend uit. Het verhaal over mijn vader Ik heb Alzheimer is een goed voorbeeld. Het verhaal over mijn moeder trouwens ook. Ik doe eigenlijk niet anders.’
Stella is er eentje van de vorige generatie journalisten, toen er nog wel geld was voor goede verhalen. Toch valt het haar op dat kranten tegenwoordig veel meer openstaan voor verhalende journalistiek dan 10 tot 20 jaar geleden. ‘Hoofdredacteuren zien in dat dit de verhalen zijn die mensen graag willen lezen en dat deze vorm een thema veel duidelijker en aansprekender kan neerzetten.’
Beide werkvormen kosten veel tijd. Een week samen met een dakloze in een portiek slapen, dat is een momentopname. Leef je een jaar samen met daklozen, dan leer je hun leven en de ontwikkelingen kennen. Stella legt uit dat je dan pas gaat begrijpen wat een politiek besluit om minder geld in opvanghuizen te steken betekent. Dat je dan ontdekt hoe gemakkelijk je tussen andere zwervende crackgebruikers afglijdt en zelf ook verslaafd raakt.
‘Daarom moet je altijd werken met een goed opgezet plan en een team achter je, waarmee je op gezette tijden evalueert. En je moet pauzes nemen, anders breekt het je op. Als schoonmaakster was ik niet alleen aan het werk. Ik nam ook alles in mij op en ‘s avonds werkte ik het uit in mijn dagboek.’
Fondsen en sponsoren
In die pauzes werkt Stella altijd aan andere kortere schrijfprojecten of geeft ze lezingen. Voor rust, maar ook om haar participatieprojecten te kunnen financieren. Niet dat ze aan die opbrengsten genoeg heeft. Ze heeft ook de steun nodig van fondsen en sponsoren. Het is ondernemerswerk, ze is een entrepreneur: ‘Als ik een goed idee heb, komt het geld vanzelf. Ik word bijna altijd gesteund door het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten, die kreeg ik in 1992 al aan mijn kant, tegenwoordig is dat moeilijker voor journalisten omdat er zoveel aanvragen komen.’
Met sponsoren kan je geen onafhankelijke journalistiek bedrijven, wordt wel eens gezegd. Volgens Stella is dat onzin. ‘Als ik Wakker Dier vraag om een onderzoek naar varkensstallen te financieren of ik vraag Achmea of ze behoefte heeft aan meer informatie over problemen met de zorg voor Alzheimerpatiënten, dan zeg ik er altijd bij dat ze geen invloed hebben op de inhoud van het onderzoek. Dat weerhoudt ze bijna nooit. Maar als uit het onderzoek blijkt dat ze zelf ook fouten hebben gemaakt, dan worden ze wel eens boos en zeg ik: ‘ jammer jongens, afspraak is afspraak.’
Gelukkig is de sponsor vaker enthousiast. Een win-win situatie. Dan heb je geld voor om van te leven en te werken aan mooie projecten, en ook nog eens gratis publiciteit en publicatie in personeels- en vakbladen. ‘Je moet heel graag willen,’ zegt Stella, ‘je moet creatief zijn, op zoek gaan naar alternatieve wegen en weten hoe je geld kunt organiseren. Ik heb het mijzelf aangeleerd, maar het ondernemerschap zou op school al moeten worden onderwezen.’
Aan de jonge en gedreven journalisten
Waar ze nu aan werkt? Ze twijfelt of ze het zal zeggen, nee ze houdt het toch nog even voor zich en zegt: ‘momenteel werk ik aan een diepgravend onderzoek, tot nu doe toe op eigen kosten, maar binnenkort moet ik de telefoon weer oppakken om geld te regelen.’ De telefoon? ‘Ja, één tip: sponsors nooit mailen, altijd bellen!’
‘Participatiejournalistiek is waanzinnig avontuurlijk. Het is moeilijk te sturen, want je moet meegaan in wat er gebeurt en soms gaat je geld er te hard doorheen. Natuurlijk ben ik ook wel eens bang dat het allemaal niet gaat lukken, maar het blijft leuk en ik blijf nieuwsgierig. Tegen jonge gedreven journalisten wil ik dan ook zeggen: zet je dromen om in daden. Geen gemaar, gewoon doen!’
De conferentie
Op de Dag van het Grote Verhaal (19 september), mede-georganiseerd door de VVOJ, is Stella Braam een van de sprekers. Dan vertelt ze meer over het bedenken en uitwerken van ideeën en het financieren van onderzoeksjournalistiek.
Met dank aan de Stichting Verhalende Journalistiek, waar dit artikel op 18 juli verscheen. Bekijk ook de andere verhalen in de serie Storyboard van de Stichting Verhalende Journalistiek
