Cafe, Nieuws

Verslag VVOJ Café: “Onderzoek als toverwoord, dat werkt altijd”

In de journalistiek is steeds minder tijd, geld en ruimte om behoorlijk je werk te doen. In het voorlichters-, spindoctors- en lobbywezen is het juist andersom. Dus krijgen de “communicatiedeskundigen” steeds meer greep op de berichtgeving. Hoe hou je ze buiten de deur? En hoe dramatisch is de situatie inmiddels? Prangende vragen tijdens het VVOJ Café op maandag 23 april in Amsterdam.


Sprekers: Leendert van der Valk en Mirjam Prenger (onderzoekers), Hanneke de Jonge (NOS Journaal) en Tom-Jan Meeus (NRC Handelsblad).
Gespreksleider: Miro Lucassen
Datum: 23 april 2012
Locatie: Grand cafe-restaurant 1e Klas, Amsterdam CS.
Verslag: Pauline Sinnema

Ze trapten er allebei in, maar RTL nieuws had de primeur: Philips had een lampensysteem bedacht voor scholen waarmee kinderen beter zouden kunnen leren. Nieuws! Helaas, het tv-item verschilde nauwelijks van het promotiefilmpje dat Philips zelf had gemaakt.

Het NOS Journaal liet het een paar maanden liggen tot Philips het item opnieuw pushte, maar nu gestaafd met “onderzoek’. Toverwoord. Toen ging ook het nationale baken van betrouwbaarheid overstag en maakte er een nieuws-item van.

Onderzoekers Mirjam Prenger en Leendert van der Valk, die in hun boek Gevaarlijk Spel onderzoek hebben gedaan naar de verhouding tussen pr en journalistiek, citeerden ex-collegae die inmiddels free publicity-bureaus runnen. “Als ze alles hebben geprobeerd en wanhopig zijn, zetten ze als laatste redmiddel het woordje ónderzoek’ in. Werkt altijd.”

Hanneke de Jonge (NOS Journaal), die het lampjes-item niet zelf had gemaakt, las een commentaar voor van de betreffende collega, die zich verweerde met het standpunt ‘dat je een wetenschapsjournalist moet zijn om zo’n onderzoek te kunnen hanteren’. Dat stuitte, bij de onderzoekers en in de zaal, op scepsis. Bovendien was er in dit geval geen sprake van een volledig onderzoeksverslag, was de wetenschapper betaald door Philips (“maar echt geen groot bedrag hoor”, aldus de Jonge), had Philips uiterst selectief gewinkeld in de resultaten en kan de claim dat kinderen er beter van gaan leren vooralsnog niet bewezen worden. Kortom, een geslaagde spin van de fabrikant, gaf De Jonge ook toe: “Het is er gewoon tussendoor geglipt.”

Voorsprong
De communicatiedeskundigen hebben op alle fronten een grote voorsprong op de journalistiek. Ze hebben tijd, geld, een langetermijnstrategie, technische hulpmiddelen en niet te vergeten een groot inzicht in hoe het er in de dagelijkse praktijk bij de media aan toe gaat, doordat er veel journalisten inmiddels zijn overgestapt naar de voormalige vijand, aldus Prenger en Van der Valk.

Maar je hoeft echt geen wetenschapsjournalist te zijn om “wetenschappelijk onderzoek” op zijn merites te beoordelen. “Als je het zelf niet snapt, vraag dan een second opinion aan een verstandig iemand, bij voorkeur van een andere universiteit dan die van de onderzoeker”, aldus Prenger. En bedenk: 1 bron is geen bron. En iedere bron heeft een belang.

Tom-Jan Meeus, na 6 jaar Verenigde Staten nu Binnenhof-correspondent voor NRC Handelsblad, schrijft onder meer over het theater in de politiek. Daar heb je niet alleen te maken met spins maar ook met frames. Vroeger heette dat de invalshoek van een verhaal. Parlementariër Boris van der Ham wenste niet mee te werken aan het frame dat hij bij een verhaal van Meeus ontwaarde. “Maar ik kan je wel een quootje geven hoor”, sprak hij royaal. Meeus publiceerde nou juist deze quote, als illustratie van de parlementaire mores. Het kwam hem op een woedende tweet van Van der Ham te staan, die hem voor leugenaar uitmaakte.

Was er hier nog sprake van een piepkleine spinpoging van Van der Ham, het verhaal waar iedereen jaloers op was – een groot interview met Hero Brinkman toen hij uit de PVV stapte – kwam niet via machinaties tot stand, hoewel Meeus geen principieel tegenstander is van enige koehandel en voor-wat-hoort-wat.

“Als de inhoud van je informatie zwaar genoeg is, kun je best deals sluiten. Dat is dan een belangenafweging. Als je te maken hebt met georganiseerde misdaad, geheime diensten, irt-kwesties, dan kan je het zonder anonieme bronnen wel vergeten.”

Maar het Brinkman-verhaal was geen ruilhandel. “Er bestaat ook zoiets als toeval en lulligheid”, sprak Meeus bescheiden. Via een anonieme tipgever die liet weten dat Brinkman met zichzelf aan het worstelen was, belandde hij bij hem thuis op de bank voor een drie uur durend off the record gesprek. De geïnterviewde was juist op dat moment zeer gevoelig voor een luisterend oor. Toen hij uiteindelijk opstapte, een paar dagen later, vroeg Meeus of hij het gesprek alsnog mocht publiceren. Dat mocht. Gelukkig had hij die drie uur op de bank mee zitten schrijven en kon het allemaal dus nog reproduceren.

Hufterige kluitje
Dat de spin niet altijd even verfijnd is, bleek toen het NOS Journaal achter de niet deugende wapenvergunning van Tristan aanzat. De NOS haalde de zaak boven water, waarna de pdf met dit materiaal dezelfde weg ging als het beruchte filmrolletje van Srebrenica: spoorloos verdwenen. In plaats van gedegen intern onderzoek te doen, legden de politie en het openbaar ministerie de zwarte piet bij de anonieme bronnen van de NOS. Die moesten zich maar bij justitie melden. En dat deden ze natuurlijk niet. Hier was de beste verdediging de aanval: de politiek liet zich met dit hufterige kluitje in het riet sturen.

De NOS Journaal-berichtgeving over de bacteriebesmetting in het Maasstad ziekenhuis werd achter de schermen opgeluisterd door botte spin zoals ontkenning, intimidatie (een hoofdredacteur met een rechte rug is hier zeer wenselijk) en leugens.

Hoe stel je je te weer tegen de voortdurende stroom pogingen om je berichtgeving te beïnvloeden? En gaan de kranten het verliezen in een twitter-tijdperk waar snelheid veel belangrijker is dan inhoud? Meeus ziet het somber in: de journalistiek kan het nog best lang volhouden maar reken dan niet op een groot publiek. Misschien, speculeerde hij, moeten de kwaliteitsmedia hun neutraliteit opgeven en duidelijk kleur gaan bekennen. Volgens sommigen in de zaal is die neutraliteit er nu al niet. “Alleen al door de keuze van je onderwerpen ben je aan het sturen.”

Trucendoos
De tijdsdruk is een factor van steeds groter belang. Bijvoorbeeld vlak voor sluiting een item aanleveren en pas na sluiting de onderbouwing leveren. Wie durft dan 24 uur te wachten als je gevoeglijk kunt aannemen dat de concurrentie minder fijngevoelig is ? Ook heel succesvol: zeggen dat Nova er al achteraan zit. Dan moet jij het dus nog sneller hebben. De trucendoos is groot. Sprenger en Van der Valk: “Bij de lobbyisten hoor je overal: het is nog nooit zo makkelijk geweest.”

En toen was het tijd voor de hamvraag: hoe schatten de sprekers de machtsverhoudingen op strategisch gebied tussen de journalistiek en de communicatie-deskundigen in, op een schaal van 1 tot 10 ? Volgens de onderzoekers halen de journalisten dan een 3 à 4 en staan de lobbyisten op 7. De Jonge hield het op 5-5. Meeus: ”Ik denk heel naïef dat ik er niet vaak intrap, maar ik vrees van wel.”

Gerelateerde artikelen

Onafhankelijk en diepgravend journalistiek onderzoek op lokaal niveau, hoe doe je dat? Hoe overleef je als kleine, onafhankelijke start-up? Hoe kan artificiële intelligentie (AI)  journalisten helpen bij onderzoek? Hoe toon je achterkamertjespolitiek aan? Wil je hier meer over weten? Kom naar de Regiomiddag die de VVOJ aanbiedt op 8 oktober in Arnhem.

Op vrijdag 21 juni 2024 zijn op de Avond voor de Onderzoeksjournalistiek in Antwerpen de ASN Aanmoedigingsprijs 2023 en De Loep 2023 uitgereikt. Met deze prijzen viert de Vereniging van Onderzoeksjournalisten (VVOJ)  jaarlijks de beste onderzoeksjournalistiek in Nederland en Vlaanderen.

Sluit je aan bij de vereniging van onderzoeksjournalisten

En vergroot je kennis én netwerk