“Leuk om jullie eens te zien”, klinkt het na afloop amicaal tussen de rivalen. Vanuit hun Wikileaks-bunkers hielden ze elkaar de afgelopen maanden nauwlettend in het vizier. Wat heeft de NRC vanavond? Waar komt het Journaal mee? Deze maandagavond, tijdens het VVOJ Café in Rotterdam, staan ze voor het eerst oog in oog. Of eigenlijk, ze zitten gebroederlijk op een rij: Jeroen Wollaars (NOS), Steven Derix (NRC), Leonie van Nierop (NRC) en Marieke de Vries (NOS). Er is wederzijds respect. En herkenning, want ze hebben allemaal een groot journalistiek avontuur gemeen: het openbaren van de Nederlandse Wikileaks-cables.
Panelgasten: Jeroen Wollaars en Marieke de Vries (NOS), Leonie van Nierop en Steven Derix (NRC Handelsblad)
Gespreksleider: Miro Lucassen
Datum: 21 maart 2011
Locatie: Grandcafé-restaurant Engels, Rotterdam
Verslag: Arno Kersten, 23 maart 2011
Zelfs de eigen redacties wisten in het begin nauwelijks waar die opgewonden collega’s nou zo druk mee waren. “We deden een cursus datajournalistiek”, lacht De Vries. Tenminste, dat werd de redactievloer voorgehouden. Maar in werkelijkheid werd er in die afgesloten ruimte in het diepste geheim gewerkt aan een journalistieke klus van formaat: het doorspitten van een paar duizend ambassadeberichten uit de Wikileaks-kluis. De sfeer? Opgewonden. Jonge honderig. Er hingen primeurs in de lucht.
Het donderde op de redactie, zo verhaalde NOS-hoofdredacteur Hans Laroes in een blog, toen NRC Handelsblad en RTL Nieuws die vrijdagmiddag, 14 januari, aankondigden binnen een paar uur met de eerste Nederlandse Wikileaks-scoops te komen. Zij waren er dus ook mee bezig, en ze waren eerder. Via de Noorse connectie: dankzij dagblad Aftenposten, dat alle 250 duizend cables had bemachtigd via vermoedelijk een lek in de Wikileaks-organisatie. Gevloek bij de NOS, want zij hadden van Wikileaks nog maar net de code gekregen om de cables op hun usb-stick te ontsleutelen. Ze zaten nog in allerijl te graven. En ze moesten er – opschieten – nu dus ook gelijk mee naar buiten.
Maar ja. Duizenden documenten. Waar te beginnen?
Krenten
Met het organiseren van expertise. In de redactionele war room bij de NOS zaten “de toppers van de deelredacties, de dossiervreters” bij elkaar, vertelt verslaggever De Vries. “De Wikikamer was een soort hogedrukkamer waar we op hoogtijdagen met een man of twintig tegelijkertijd zaten. Tussendoor werd er voortdurend onderling overlegd: hoe interpreteer je dit, is dat nieuws?”
Ook bij NRC Handelsblad werd gebruik gemaakt van de kennis in huis. Belangrijk, zegt Derix, is vanaf het begin de scope te vernauwen. Anders verdrink je in de data. “Aftenposten heeft een heel mooi systeem waarin we goed op trefwoorden konden zoeken. Het bleek ons al heel snel dat het echt om de krenten uit de pap ging. En vaak is er niet één cable waar het hele verhaal in staat, je moet ze ook combineren.”
NOS-verslaggever Wollaars merkte dat hij de cables al snel leerde taxeren. Verhoogde belangstelling wekken bijvoorbeeld de ‘action cables’, waarin de ambassade met een specifieke vraag of verzoek naar buiten komt. “Maar het kan ook zijn dat er toestemming gevraagd wordt om een hotelkamer te huren die twintig dollar boven de norm ligt”, glimlacht Wollaars.
Derix: “Als er ‘protect source’ in staat, is dat ook een goede indicatie.”
De Vries: “Ja, of strictly protect, dan wist je bijna zeker dat er gevoelige informatie in stond.”
Kapot maken
De oorspronkelijke, ruwe cables bevatten namelijk ook informatie over bronnen. Informanten die gegevens hebben verstrekt aan de Amerikaanse overheid. Beschikken over dat soort gevoelige informatie brengt ook verantwoordelijkheid met zich mee.
“Wikileaks vroeg ons om met een secure netwerk te werken, dus dat hebben we uiteraard gedaan”, vertelt NOS-journalist Lex Runderkamp vanuit de zaal. “Het is gewoon een apart servertje hoor, niet zo heel bijzonder.”
Afspraak met Wikileaks was ook dat elke cable die de NOS online zou zetten, vooraf aan Wikileaks werd voorgelegd. Als check. Niet alleen om te controleren of er onverhoopt toch broninfo is blijven staan, zegt Runderkamp. “Ze wilden ook zeker weten dat er juist geen namen ten onrechte werden gewist omdat iemand die uit de wind zou willen houden.”
NRC-redacteuren vlogen naar Oslo om daar in de database te zoeken. Wat mee ging, werd versleuteld. Een “moederstick” met alle data was in handen van Van Nierop. Per meelezende collega werd een selectie op een aparte stick gezet. “Die mochten ze alleen gebruiken op een computer zonder internet, dat was de afspraak. Na afloop heb ik die sticks weer teruggekregen en overschreven en daarna kapot gemaakt, met de hand.”
“We hadden een papierversnipperaar in de war room staan”, vertelt De Vries (NOS). Net Watergate. “Alles dat werd geprint werd na afloop weer vernietigd.”
Database
Een ploeg redacteuren loslaten op een onpeilbare berg informatie, dat vraagt organisatie. Of zoiets als een computersysteem. Dat vond Wollaars ook, en dus begon hij zelf software in elkaar te knutselen. Met hulp van ict- en informatiespecialisten bij andere afdelingen hadden ze bij de NOS in rap tempo een eigen database-programma op poten gezet. Met laptop en beamer laat Wollaars een paar screenshots zien.
Het programma bevat alle beschikbare cables (comma seperated values), die zijn te doorzoeken op trefwoorden. Maar er staat ook bij wie er met een specifieke cable in de weer is geweest. En er is ruimte voor samenvattingen en aantekeningen. In grijs werden de nog ongelezen berichten aangeduid, maar die kleur is niet meer te bekennen. “Het was de bedoeling om met alle Nederlandse cables uiteindelijk op groen uit te komen. Status gelezen. Dat is gelukt”, vertelt Wollaars.
Dankzij zo’n database kun je ook op andere manieren slim zoeken, betoogt hij. “Met zoiets stoms als een datumveld kun je kijken wanneer er opvallend veel of weinig diplomatiek verkeer is geweest. Gewoon door simpelweg al die cables achter elkaar te zetten.”
“Het is voor iedereen een soort kennismaking geweest”, aldus Wollaars. “Het grote voordeel is dat we nu een infrastructuur hebben staan als we nog eens een keer zoveel data krijgen.”
Je moet er klaar voor zijn, vindt NOS-collega Runderkamp. De eerste lading was zo’n 20 megabytes groot. “Dat lijkt niet veel, maar het was een eindeloze brij gegevens. Dat zal in de toekomst vaker zo gaan, via e-mail of met een stickie, dat je grote hoeveelheden info krijgt waarop je een systeem moet loslaten.”
Diagonaal
De Vries (NOS): “Maar het komt uiteindelijk toch ook gewoon neer op heel veel lezen. Er was een enorme honger bij het publiek. We zaten tegen een grote verwachting op te werken.”
NRC-redacteur Van Nierop heeft zich suf gelezen. “Ik zat ‘s nachts nog cables diagonaal te lezen. Ik wilde toch weten of we echt niks misten, of er echt geen dingen waren waar we helemaal niet aan hadden gedacht. Ik zou het niet op mijn geweten willen hebben dat we iets over het hoofd zouden zien in die documenten dat van groot belang was voor het publiek.”
Ook al bevatten veel cables geen nieuwswaarde, ze zijn vaak toch aardig om te lezen, aldus Van Nierop. “En goed geschreven.”
De Vries: “Hoe vaak we niet hebben gezegd: het geeft een leuk inkijkje, maar ja…”
Opvallend was uiteindelijk ook wat er niet in de cables stond. Niks over het bezoek van Balkenende aan de toenmalige Amerikaanse president Bush.
De Vries (NOS): “Of de moord op Theo van Gogh, stond ook weinig over in.”
En politiek brisant materiaal over Jaap de Hoop Scheffer of Maxime Verhagen. Wollaars, grijnzend: “Het eerste wat we deden was natuurlijk ‘Control-F-Verhagen’.”
Grote verhalen
Twee maanden na de eerste publicaties zijn de grote verhalen wel uit de hooiberg gevist. De druk op Wouter Bos, Afghanistan, de JSF. Dat wil niet zeggen dat de redacties klaar zijn met de cables. “Een cable kan opeens toch weer actueel worden”, aldus Van Nierop.
De invalshoek verandert. “Wikileaks was de eerste maanden het uitgangspunt van het nieuws, nu is dat andersom. Nu kijk je bij een actueel onderwerp ook nog even of er iets over in de cables staat”, zegt De Vries.
Wat zou je nu anders doen, vraagt de gespreksleider tenslotte.
“Ik zou de cables wel een week eerder willen hebben”, lacht Wollaars.
“Ik zou misschien zo’n mooie zoekmachine laten bouwen”, zegt Van Nierop.
De Vries: “Wat minder jonge honderig zijn. Dat waren we nu wel erg.”
Wollaars: “En dat het hebben van die cables zelf ook nieuws werd.”
Derix: “Ja, nu zijn media zelf onderwerp van het nieuws geworden.”
Wollaars: “Het verhaal over Wikileaks werd groter dan de inhoud zelf. Die hype, dat zou ik een volgende keer wat minder willen zien.”
Meer lezen:
08.03.11 VVOJ Café Wikileaks NL: een beknopt nieuwsoverzicht
03.03.11 Operatie Wikileaks-NL, een exclusief inkijkje
