“Het principe is belangrijker dan het nieuwsverhaal”

Sommige journalisten worden zelf het nieuws. Neem freelance onderzoeksjournalist Brenno de Winter (Twitter), die voortdurend de toegankelijkheid van overheidsinformatie bevecht en zonodig een minister voor de rechter daagt als die koste wat kost documenten in de la houdt. Die moeite loont zich, want het levert vaak landelijk nieuws op. “Maar het is triest dat het zover moet komen”, vindt hij.

Tekst: Arno Kersten, 8 juni 2010
In een zaak over de uitvoering van de Wet openbaarheid van bestuur (Wob) stelde de Haagse rechtbank De Winter onlangs in het gelijk. De gemeente Kaag en Braassem werd op de vingers getikt vanwege kosten die ze in rekening brachten bij een Wob-verzoek van De Winter. Tot ergernis van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG), die vindt dat gemeenten leges moeten kunnen heffen. Aanvankelijk leek het erop dat Kaag en Braassem zich bij de uitspraak neerlegde, toen dreigde plots toch een hoger beroep, en uiteindelijk gebeurde er niets. Maar voor de VNG is de kous nog niet af, want de vereniging blijft volharden in haar standpunt.
“De VNG vertegenwoordigt een minderheidspositie”, aldus De Winter. “Bij mijn landelijke onderzoek (naar ict-beleid van gemeenten, red.) heeft tien procent van de gemeenten geprobeerd leges te heffen. Daarmee vertegenwoordig je sowieso al een schokkende minderheid. Twee gemeenten kwamen zelf tot precies dezelfde overwegingen als de rechtbank: Groesbeek en Doetinchem. Het Eindhovens Dagblad heb ik bijgestaan in een zaak tegen gemeente Nuenen, en die gemeente is op basis van de uitspraak overtuigd.”
Even leek er nog een hoger beroep van Kaag en Braassem – gesteund door de VNG – te komen, maar de gemeente zag er vanaf. “Mijn onderbuik zegt me dat deze strijd nog niet voorbij is.”
Naast een leges-zaak tegen de gemeente Heerlen loopt er ook nog een tamelijk fundamentele procedure: de zaak waarmee De Winter de VNG zelf op de knieën hoopt te dwingen. Inzet is de vraag of de VNG onder de wettelijke openbaarheid van informatie valt. Bij een eerder Wob-verzoek gaf de VNG niet thuis. “Zo proberen overheidsinstanties zich te verschuilen achter clubs als de VNG”, aldus De Winter. “Informatie van de burger wordt op deze manier in achterkamertjes gehouden.”
De Winter, die desnoods tot de hoogste rechter (Europese Hof) wil doorprocederen, vangt signalen op dat de VNG die zaak serieus opvat. “Uit mijn logs zie ik dat mijn site is leeggetrokken door de VNG. Men heeft meer dan gemiddelde interesse in mij. Dat vind ik ook niet zo gek. Ik zou het kwalijk vinden als ze nu nog niet wakker waren geworden en nog steeds dachten dat er niets aan de hand is.”
Treinvervoer
Ook niet zo lang geleden haalde De Winter het nieuws toen hij een minister voor de rechter daagde vanwege het achterhouden van documenten. Die minister was Camiel Eurlings van Verkeer en Waterstaat. Samen met Vincent Dekker van Trouw onderzocht De Winter de besteding van 1,3 miljard aan zogenoemde FENS-gelden: een zak met geld die NS en ProRail eind 2000 van het ministerie hadden gekregen om het treinvervoer te verbeteren. En waarvan de twee spoorbedrijven niet duidelijk wilden maken hoe dat nou eigenlijk wordt besteed, naar eigen zeggen uit ‘concurrentie’-overwegingen.
Dat gezamenlijke onderzoek mondde half april uit in een korte serie spraakmakende verhalen op Nu.nl en in Trouw. Daaruit bleek dat er volgens de laatst beschikbare informatie nog meer dan 800 miljoen over zou moeten zijn, en dat de bestemming onduidelijk bleef. En dat terwijl de baas van ProRail voor een ‘luttele’ vijftig miljoen de hand ophield bij het Kabinet na het winterse wisseldebacle eind 2009, dat het treinverkeer dagenlang zwaar ontregelde. Pas nadat De Winter Eurlings voor de rechter had gedaagd, kwamen de stukken alsnog op tafel.
Ambtenaren beschouwen documenten als overheidsbezit, zo kwam ook naar voren tijdens de presentatie van het VVOJ-boekje ‘Een muur van rubber‘ eind vorig jaar, over wobben in de journalistieke praktijk.
De Winter bevestigt dat beeld: “Ik krijg ook wel eens aan de telefoon te horen: ‘We moeten eerst even kijken wat we vrij willen geven’. Nee, zo werkt de wet dus niet. De minachting voor de burger is merkbaar heel groot.”
“Ik ben eind mei naar de rechter gestapt tegen het Ministerie van Justitie”, aldus De Winter. De zaak is deze. “Vorig jaar waren de bonnetjes van alle bewindslieden openbaar gemaakt. Toen had ik ontdekt dat het creditcardnummer van Hirsch Ballin te herleiden was. Er bleek de aanschaf van een antiviruspakket tussen te staan. Toen heb ik voor Nu.nl nagevraagd of het voor zijn eigen pc was of voor zijn dienstpc. Dat laatste bleek het geval. En dan dient de vraag zich aan hoe het mogelijk is dat hij software kan installeren op zijn dienst-laptop. Oftewel: voeren ze bij dat ministerie wel fatsoenlijk systeembeheer uit? Vanuit ict-oogpunt is dat een heel belangrijke vraag.”
“Op 14 september heb ik een Wob-verdoek ingediend. Vervolgens heb ik er een paar keer achteraan gebeld, toen een ‘bezwaar fictieve weigering’, daar heb ik helemaal niks meer op gehoord, persvoorlichter er bovenop opgezet, met de rechter gedreigd, toen eerst nog een ‘in gebrekestelling onder de wet dwangsom’ gestuurd, daar is ook niet op gereageerd. En dan heb je geen andere meer keuze dan naar de rechter te stappen. Of ik nou journalist ben of niet, zo ga je niet met burgers om.”
“En dan een VNG die jammert dat journalisten rijk zouden worden van die dwangsom. Hoe kan het überhaupt dat we nu een wet hebben die de zaken regelt voor het geval de overheid de wet overtreedt?”
Die dwangsom is op 1 oktober 2009 ingevoerd toen de beslistermijnen van de Wob door het Kabinet werden verdubbeld, de kritiek van de VVOJ en andere organisaties ten spijt. Overheidsinstanties mogen dus veel langer doen over een Wob-verzoek. Als ze die deadlines overschrijden, kunnen ze twee weken daarna in gebreke worden gesteld. Niet onbelangrijk: in andere landen lukt het overheden wél om Wob-verzoeken veel sneller af te handelen. En verhoudingsgewijs wordt er in Nederland ook nog eens weinig gebruik gemaakt van de Wob.
De dwangsom bedraagt 20 euro per dag tijdens de eerste 2 weken na het verlopen van de beslistermijn, 30 per dag in volgende 2 weken, 40 euro per dagen in de 2 weken daarna (maximaal 1260 euro na 42 dagen). De Winter: “Dat soort bedragen vindt een gemeente tussen de bankspleet. Het is de houding: ‘Wij zijn niet voornemens om een beslissing te nemen, dus bekijk het maar.’ Bij de politie Rotterdam Rijnmond heb ik 740 euro tegoed. Op de ingebrekestelling volgde er na twee weken eerst een brief dat ze drie weken op vakantie gingen.”
Principe
Maar het schort ook aan de houding van journalisten, vindt De Winter. Met het vizier op korte termijn-nieuws wordt een tijdrovende Wob-procedure vaak oninteressant gevonden. “Dat vind ik ontzettend jammer. Op een gegeven moment moet het principe belangrijker worden dan het nieuwsverhaal. Dat geldt voor mij ook. Als ik bij justitie de stukken krijg, is Hirsch Ballin geen minister meer. Het nieuwsverhaal wordt daarmee een stuk moeilijker. Maar je moet een ministerie daar niet mee laten wegkomen, want dan ga je slecht gedrag belonen. Je beloont een overheid die nooit verantwoording wenst af te leggen.”
Uit ‘Een Muur van rubber‘ blijkt dat een flink deel van de Wob-verzoeken na afwijzing niet voor een onafhankelijke toetsing wordt voorgelegd aan de rechter. Journalisten laten die rechtsgang er vaak bij zitten, of gaan niet eens in bezwaar na de eerste afwijzing. Daarmee werken ze zelf de problemen in de hand, vindt De Winter.
“Daar ben ik absoluut van overtuigd. Ik heb aardig wat klanten gehad die na mijn advies om in bezwaar te gaan zeiden: laat maar zitten, want dat is zoveel gedoe. Als het antwoord je niet zint, moet je per definitie in bezwaar gaan en daarna altijd naar de rechter stappen. En volgens mij hoef je dat maar een paar maanden te doen, en in de media te melden dát je en waaróm je in beroep gaat, en dan zal het tij vanzelf keren. Want het is voor zo’n departement ook niet leuk om iedere keer in de media te komen met de melding: zij houden weer documenten in de kast.”
De Winter is zich bewust van de imago-gevoeligheid bij overheidsdiensten. Al tijdens een Wob-procedure of bij een afwijzing vestigt hij er zonodig bewust de aandacht op, zoals bij de rechtsgang tegen Eurlings over de FENS-gelden.
“Op het moment dat je Wob-procedure in een rechtsgang uitmondt, is die procedure zelf ook nieuws geworden. En ik vind dat het primaire verhaal dan maar even aan de kant moet voor het grotere belang van de journalistiek. Dat betekent dat je het aanmerkelijke risico loopt dat anderen er met je verhaal vandoor gaan en het eerder rond krijgen, maar dat moet dan maar.”
“Voor het publiek is het ook belangrijk om te weten dat een departement ergens moeilijk over doet. Want dat vormt ook het beeld over hoe de politiek functioneert. Kijk naar Camiel Eurlings en de FENS-gelden. Zonder het bericht ‘Minister doet schimmig over 1,3 miljard’ waren die stukken nooit op tafel gekomen, of het had nog zeker een jaar geduurd. En de Tweede Kamer kon het moreel niet maken om te zeggen: die 1,3 miljard kan ons niet zoveel schelen. Zeker in tijden van bezuinigingen en met verkiezingen in aantocht. Dus het kon niet anders dan dat Eurlings werd gedwongen tot het openbaar maken van die cijfers.”
“Daar zit ook het spanningsveld. Je zult ook niet zien dat ik dan dat artikel over mezelf tik. Als ik naar de rechter stap en dat is nieuws, dan zal bij Webwereld altijd iemand anders daar het bericht over tikken. Want anders ga je campagne voeren en die scheidslijn is toch al heel dun. Je bent ook journalist en je verslaggeving moet te vertrouwen zijn. Dat je dan zelf het nieuws bent geworden, daar ontkom je dan niet aan. Dat gebeurde ook met RTL Nieuws bij de Irak-kwestie. Maar het feit dat het nodig is om naar de rechter de stappen is een heel belangrijk gegeven. Het is triest dat het nodig is.”
De Winters documentensite: www.bigwobber.nl
Leesvoer:
* Leges-zaak tegen de gemeente Kaag en Braassem
Persbericht op Bigwobber
* FENS-gelden, samenwerking met Vincent Dekker van Trouw
NS en ProRail kozen niet voor winterklaar maken wissels
Kamer gist naar besteding Fens-miljard
Eurlings geeft toch inzage in besteding 1,3 miljard euro
Ongekuiste stukken Fens
* OV-site lek
OV-site lekt persoonlijke data 168.000 reizigers
* Een muur van rubber
VVOJ-publicatie over wobben in de journalistieke praktijk