VVOJ conferentie 2009
Panel sessie: Onderzoeksjournalistiek als activisme
Sprekers: Wim Schepens (programmamaker en eindredacteur VPRO, o.a. Landroof), Yvonne van de Meent (freelance, o.a. Onderwijsblad), Teun van de Keuken (programmamaker, o.a. De Keuringsdienst van Waren RVU)
Moderator: Robert Sikkes (hoofdredacteur Onderwijsblad)
Datum en tijd: Vrijdag 27 november, 15.45-17.00
Deelnemers: Aantal deelnemers: ± 20
Verslag: Annemarie Geleijnse
Wim Schepens bestreed met het progamma Landroof de lelijkheid van Nederland, Yvonne van de Meent legde de vermogens van scholen bloot en Teun van de Keuken zette Nederland aan het denken over slaafvrije chocolade.
Het voorziet, zo merkt moderator Robbert Sikkes op, in de behoefte van onderzoeksjournalisten de burger te laten nadenken, dingen in beweging zetten.
Het onderzoekswerk mondde uiteindelijk uit in een concreet product: een online platform waarop mensen melding kunnen doen van landroof in hun omgeving, een site waarop iedereen kan uitzoeken hoe rijk het eigen schoolbestuur is (en dat daarop aanspreken), een slaafvrije chocoladereep.
“Het was nooit de bedoeling”, vertelt Van de Keuken. Van het een kwam het ander. Wat begon met één uitzending, werden vijf jaar televisie. En een poging Nestlé te overtuigen slaafvrije chocolade te maken, leidde tot het bewijs dat het wél kan in de vorm van een eigen reep.
Voor Van de Meent was het ontwerpen van een website een manier om ingewikkelde en uitgebreide data (“Zo extreem dat ik mijn ogen niet geloofde.”) te vertalen naar het publiek.
Schepens vroeg zich hardop af of nog meer mensen de troosteloosheid zien en startte een website waarop lelijkheid gemeld kan worden. Dat bleek zo’n succes dat al snel Landroof-tochten volgden en er een ware uitwisseling tussen activisten uit het hele land op gang kwam.
Waar Schepens merkt dat burgers met de camera erbij opeens wel een voet tussen de deur krijgen, benoemt Van de Keuken een omgekeerd effect. “Was ik geen producent van chocolade geworden, dan had ik in de ondoorzichtelijke wereld van de chocolade niet kunnen filmen.” Hij zegt zich dan ook geheel te distantiëren van de term activerende journalist. Met opzet verhult hij zijn ware bedoelingen. Ook bij de beroemde telefoontjes met consumentenlijnen, zegt hij bewust niet dat het gesprek wordt opgenomen. “Ik wil te woord worden gestaan als consument.”
De vraag rijst hoe journalistiek dit soort SBS-achtige undercoveracties zijn? Waarom niet gewoon met open vizier filmen? Van de Keuken laat het gelaten over zich heen komen. “Hier was ik in het hol van de leeuw van ouderwetse onderzoeksjournalistiek al bang voor”, lacht hij. Voor hem is het simpel: hij is geen journalist maar programmamaker en dus gelden andere regels.
Er ontspint zich een verhitte discussie. Bij Zembla en het NRC Handelsblad gelden niet alleen andere ethische regels (jezelf altijd kenbaar maken als journalist), de journalist wordt ook sneller aangepakt. Van de Keuken krijgt achteraf nooit juridische problemen (“Klagen schaadt meer dan niets doen.”), bij Zembla ligt soms al een uur na de uitzending een brief van een duur advocatenbureau op de mat. “Als journalist word je blijkbaar op andere merites beoordeeld dan als programmamaker”, concludeert Schepens.
Voelen de sprekers zich wel activist? Schepens vindt die term te eenzijdig. “We willen inzicht verschaffen, uitzoeken en uitleggen hoe dingen in elkaar zitten. Daarbij gaat het dan wel om dingen die ik zelf te gek voor woorden vind.”
Van de Keuken wil noch activist noch journalist zijn. “Ik wil mijn handen vrij houden. Mijn doel is inzicht te verschaffen en als anderen dan met lulverhalen komen, raak ik geïrriteerd en wil ik juist door.”
Ook Schepens geeft aan dat zijn eigen verontwaardiging een rol speelt. “Sommige dingen zijn zo gortig dat wij een pain in the ass willen zijn. Het gaat nooit niet door!”
Van de Meent ziet de tegenstelling tussen activisme en journalistiek niet. “Mijn wens is om mensen in beweging te krijgen. Ik zie het als journalistieke activiteit. We zijn vaak te veel gericht op Den Haag. Maar in plaats van Kamervragen kan het effect ook zijn dat mensen op hun eigen niveau zelf aan de slag kunnen.”
Hoe objectief wil je als journalist zijn? Zeker nu we, zoals Mark Lee Hunter eerder op de dag opmerkte, Stakeholder Journalism moeten gaan bedrijven. “Moet je tegen Marijke Vos zijn om nog bij het Parool te kunnen werken?”, vraagt een deelnemer aan de workshop zich af. En kun je nog voor de Telegraaf schrijven als je niet tegen rekeningrijden bent?
De sprekers wordt weliswaar het vuur aan de schenen gelegd op het gebied van de ethische grenzen, er is ook bewondering voor het activisme van de sprekers. “Wij zoeken feiten, leggen die neer en dan stopt het”, merkt iemand op. “Jullie gaan verder, pakken zelf de handschoen op. Waarom durf ik dat niet? De wereld veranderen, GVD!”
Sites:
www.hoerijkismijnschoolbestuur.nl
www.landroof.nl
www.chocolonely.nl
