Pikante en omstreden undercover operaties maken de laatste weken weer flink de tongen los over de voors en tegens van verborgen camera’s. Vallen journalistieke principes ten prooi aan sensatie-tv? En hoe kwetsbaar maken die heimelijk opgenomen gesprekken de journalist zelf? Veel vragen voor vier gerenommeerde programmamakers tijdens het VVOJ Café, afgelopen maandagavond 8 december in het Utrechtse stadskasteel Oudaen.
Sprekers: Alberto Stegeman (Undercover in Nederland), Carel Kuyl (hoofdredacteur Nova), Henny de Vos (eindredacteur Peter R. de Vries Misdaadverslaggever), Renzo Veenstra (eindredacteur Vara Kassa)
Gespreksleider: Miro Lucassen
Datum: 8 december 2008
Locatie: Stadskasteel Oudaen, Utrecht
Verslag: Arno Kersten, 10 december 2008
Als het over plaksnor-journalistiek gaat, wordt de discussie soms onverwacht praktisch.
Hoe krijg je al die high-tech verborgen camera-gadgets eigenlijk voorbij de detectiepoortjes van de Thaise douane, wil de gespreksleider weten van Henny de Vos, eindredacteur van Peter R. de Vries Misdaadverslaggever.
Het geheim van de smid, probeert De Vos met een pokerface.
Twee stoelen verderop schiet Alberto Stegeman, SBS-programmamaker van Undercover in Nederland, in de lach. “Henny doet er wel heel erg interessant over”, zegt hij. “Je legt ze gewoon op de band.”
Op het moment dat de verborgen camera’s van stal worden gehaald, hebben redacties de voors en tegens al gewikt en gewogen. Over de belangrijkste afwegingen is iedereen het wel eens, tijdens het VVOJ Café maandagavond 8 december in het Utrechtse stadskasteel Oudaen. De journalistieke toets: valt de informatie niet op een andere manier boven tafel te krijgen en rechtvaardigt het maatschappelijk belang de schending van privacy? En ja, die afweging pakt per geval weer anders uit.
Uiteraard kun je door geheime camera’s vastgelegde beelden ook met andere intenties registreren. “Het kan ook gewoon handig zijn omdat je een gesprek terug wilt kunnen zien”, aldus Kassa-maker Veenstra. “Net zoals je een telefoongesprek opneemt.” Dat heimelijk opgenomen beeldmateriaal daadwerkelijk de uitzending haalt, komt volgens hem minder vaak voor dan in vroeger tijden. “Het is meer een uitzondering geworden.”
“Bij Nova is het een uitzondering, we doen weinig met verborgen camera’s”, aldus Carel Kuyl.
Ook hun redacties maken de geijkte journalistiek-ethische afwegingen, zeggen SBS-programmamakers Stegeman en De Vos. Alleen levert dat in de praktijk aanzienlijk meer televisieminuten op waarbij een verborgen camera de hoofdrol speelt.
Kuyl heeft er wel een gedachte over. Als je voor veel geld dure snufjes in een auto of hotelkamer laat installeren en achteraf blijkt het journalistieke resultaat van die investeringen wat aan de magere kant te zijn, wat doe je dan? Gaat het beeldmateriaal dan de prullenbak in, of knip je er dan toch maar een uitzending van? Zoals bij de tweede undercover-operatie over Joran van der Sloot – zonde anders van alle tijd en geld.
“Je hebt gelijk dat de eerste uitzending veel meer impact had”, reageert De Vos. De eerste Joran-uitzending trok zeven miljoen kijkers, de tweede nog niet de helft. Maar dat is nog steeds niet een onaardige score, voegt de eindredacteur er aan toe. Er zijn programma’s die het met minder moeten doen. En natuurlijk, kijkcijfers zijn belangrijk. “Joran van der Sloot maakt een extra smakelijk verhaal.”
De Vos nuanceert direct: “Wij doen aan waarheidsvinding. Over de Puttense moordzaak heeft Peter uitzendingen gemaakt tot vervelens toe voor de kijker.”
Je onderzoek onderbouwen met geheime opnames kan je positie juist verzwakken, zegt Kuyl. “Je bent kwetsbaar met deze methode. De tegenpartij kan je snel van uitlokking beschuldigen. De andere partij staat klaar om je onderuit te halen. En dan is het even leuk om Nova onderuit te schoppen als een programma bij de commerciële zenders. Daar moet je op bedacht zijn.”
Zo werd Nova niet zo lang geleden op de vingers getikt voor een uitzending over illegale Turkse uitzendbureaus. Een Turkse redactiemedewerker belde een aantal bureaus over de tarieven waarvoor personeel aan het werk werd gezet. “Het was allemaal net iets te herkenbaar, te traceerbaar”, blikt Kuyl terug. De hoofdredactie kreeg een klacht wegens uitlokking aan de broek en de rechter stelde de klagers in het gelijk.
En zo moest Alberto Stegeman één keer in het verdachtenbankje verschijnen, nadat hij een item had gemaakt over een Justitie-medewerker die een particulier wapenhandeltje dreef. De cameraploeg had gefilmd op de openbare weg en in het huis van de onherkenbaar gemaakte ambtenaar. Dat laatste was volgens de rechter een schending van de privacy die niet opwoog tegen het maatschappelijk belang.
“In dit geval lag de grens bij de drempel van de deur”, aldus Stegeman. Resultaat: duizend euro boete en de dubieuze eer van de eerste veroordeling voor dit soort journalistieke technieken.
Neemt niet weg dat die journalistieke technieken zich net zo goed zouden lenen voor een keurig item in Nova, vindt Stegeman. Neem de uitzending over de krakkemikkige beveiliging van Schiphol. Dat begon gewoon bij parkeerplaats P2, waar Stegeman op een goeie dag zijn auto achterliet om zo het terrein richting de vliegtuigen op te lopen. De verborgen camera kwam pas in beeld nadat de redactie drie of vier maanden onderzoek had gepleegd, in de tussentijd maar hopend dat niemand het verhaal voor hun voeten zou wegkapen.
Die uitzending van Undercover in Nederland was een klapper om jaloers op te zijn. Schiphol beloofde meteen beterschap. “Ik weet dat die beelden nog steeds worden gebruikt om beveiligers op te leiden”, vertelt Stegeman later.
Maar terug naar de vraag: waarom zou NOVA daar zijn neus voor ophalen, wil Stegeman weten.
“Wij vertellen anderssoortige verhalen. We zullen altijd proberen een stap verder te zetten.” Zoals? Meer context, zegt de Nova-hoofdredacteur. Of een reactie van een verantwoordelijk minister.
“Maar lof voor die uitzending”, aldus Kuyl. Eerlijk is eerlijk: wie had zo’n primeur nou niet gewild?
Verborgen camera-acties komen niet uit de lucht vallen, betogen alle panelgasten deze avond. De straat op met een lensje in je schoudertas of dasspeld is het sluitstuk van weken en maanden uitvoerige voorbereiding. En de reporter begeeft zich nooit alleen op de vermoedelijke crime scene, er is altijd een collega in de buurt die een oogje in het zeil houdt en de coördinatie bewaakt. Al zal die collega vaak niet snel genoeg ter plaatse kunnen zijn om de verborgen cameraman te hulp te schieten, mocht dat nodig zijn.
In de categorie Hachelijke Situaties heeft Alberto Stegeman nog een aardige. Op bezoek bij een wapenhandelaar haalde die een volautomatisch geweer te voorschijn, hield het Stegemans collega geladen en wel onder de neus, en vroeg toen: “Heet jij écht Berry?”
“Op zo’n moment kan het vreselijk misgaan”, zegt Stegeman. “Maar dat is gelukkig nog niet gebeurd.”
Renzo Veenstra van Kassa was ooit voor het toenmalige 2Vandaag aan de slag op een beruchte treinlijn waar regelmatig relschopers de dienst uitmaakten. Met een miniscuul verborgen cameraatje verwerkt in een knoop, een klassiek staaltje James Bond-vernuft. Veenstra waande zich onverdacht, tot de beveiliger op een goed moment wees: “Dat is een verborgen camera hé, dat knoopje daar?”
Veenstra: “Volgens mij weet iedereen nou wel hoe zo’n ding eruit ziet.”
Gelukkig kennen de grootste veteranen zo hun Willie Wortels die hun hand niet omdraaien voor grensverleggende microtechnische hoogstandjes. Stegeman heeft een “klusjesman”, vertelt hij. “Die is altijd in de weer om weer iets nieuws te maken.”
Tegelijkertijd leer je leven met de beperkingen. Als verborgen cameraploeg kun je de scène niet altijd even mooi regisseren, je bent afhankelijk van wat zich ontvouwt en moet je meestal ter plekke improviseren. En de apparatuur moet natuurlijk werken.
“Er kan een blaadje voor de camera waaien”, grapt Stegeman.
“En de mensen moeten ook wel op de goeie plek gaan staan”, vult De Vos aan.
“Het is een heel gedoe”, concludeert Stegeman.
