‘Vijftig WOB-ambtenaren op elk ministerie’, de verwachtingen waren hooggestemd toen dertig jaar geleden de Wet Openbaarheid van Bestuur werd geïntroduceerd. Openbaarheid van overheidsinformatie zou een flinke bijdrage moeten gaan leveren aan een effectieve democratische controle. Anno 2008 is de realiteit echter anders, zo bleek op 19 juni tijdens een seminar over de Wet Openbaarheid van Bestuur dat het Amsterdamse advocatenkantoor Kennedy Van der Laan en de VVOJ organiseerden.
Tekst: Wil van der Schans, 27 juni 2008
Voor een zaal met zo’n vijftig journalisten en enkele juristen constateerde advocaat Jan van Grinten dat veel mogelijkheden van de WOB onbenut blijven. In de wandelgangen blijkt inderdaad dat weinig journalisten de WOB structureel gebruiken.
Jeroen Trommelen (Volkskrant, VVOJ) bevestigt dit in zijn inleiding. Hij bekeek het aantal ingediende WOB-verzoeken van dit jaar op de websites van de 14 ministeries. Van de 51 verzoeken die de 14 ministeries hebben behandeld blijkt er niet één van een journalist te zijn. Zie de websites van Binnenlandse Zaken, Buitenlandse Zaken, Defensie, Sociale Zaken en Algemene Zaken.
Betrouwbaar zijn de cijfers allerminst. De ministeries lopen ver achter met het publiceren van de WOB-verzoeken op hun websites. Alleen al vier verzoeken die ik dit jaar voor OnJo.nl heb ingediend (twee keer Defensie, Buitenlandse Zaken en Binnenlandse Zaken) staan niet op de websites. Hetzelfde geldt voor een verzoek van NRC Handelsblad en RTL-nieuws.
Buiten de traagheid heeft Trommelen er ook een andere verklaring voor. In een moeizame WOB-procedure kreeg Trommelen plotseling bij de achterdeur het gevraagde rapport toegeschoven “op voorwaarde dat ik het verzoek introk”.
Creatief openbaar maken, in de loop van de middag wordt de WOB vanuit verschillende kanten gefileerd en vertrekken de aanwezige journalisten optimistisch naar huis. Als maar de helft van hun plannen wordt uitgevoerd, kan de overheid zijn borst nat maken.
Uit de inleidingen en de workshops blijkt de procedure eenvoudiger dan menigeen denkt. Volgens Jeroen Trommelen behoort ‘Wobben’ ook tot de basisvaardigheden van elke journalist. “Je moet alleen weten wat je zoekt en waar je moet zoeken”. Maar dan levert Wobben ook absoluut unieke verhalen op.
Zo ving Trommelen op een Defensie-bijeenkomst een opmerking op uit de mond van een fabrikant die hem op het spoor zette van een verhaal over de ontwikkeling van de JSF. De Defensie industrie wilde dat de financiering van het project op de schop ging. Met een gericht WOB-verzoek kreeg Trommelen de informatie vervolgens vrij.
Een ander mooi bijvoorbeeld is het ‘Gouden Handdrukken’-verhaal van het Brabants Dagblad dat dit jaar de prestigieuze Tegel voor nieuwsartikel van 2007 won. Met behulp van de WOB kreeg Ron Lodewijks unieke gegevens vrij. De Provincie Noord Brabant bleek forse bonussen te geven aan wegens slecht functioneren ontslagen ambtenaren.
Een ander succesvolle WOB leverde RTL-nieuws een prachtig item op over de kosten van het Koninklijk Huis. Er moest wel de dreiging van een kort geding aan te pas komen, maar uiteindelijk kwam de informatie wel vrij.
Maar, zo waarschuwt Professor Bernd van der Meulen, de puzzel van de WOB is stukken ingewikkelder, niet zozeer de procedure, maar wel de plaats van de WOB.
Zo blijkt de WOB ook op te gaan voor bepaalde interdepartementale informatie- uitwisseling. Van der Meulen noemt het voorbeeld van de corrupte Burgemeester van Brunssum Henk van Riem (zie onder andere Joep Dohmens De Vriendenrepubliek)
Justitie verrichte een onderzoek naar de van corruptie verdachte burgemeester. Bij het ministerie van Binnenlandse Zaken, de officiële werkgever van Van Riem, zocht men naar aanleiding van de affaire naar gronden voor het ontslag van de burgemeester. Ver hoefden de ambtenaren van het ministerie niet te lopen, want in het ernaast gelegen ministerie van Justitie lag een uitgebreid dossier over Van Riem. Ontdaan van enige twijfel gaf Justitie het dossier mee, maar Van Riem tekende bezwaar aan tegen deze gang van zaken.
Hij beriep zich op artikel 8 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, dat een ieder recht geeft op respect voor zijn privéleven, zijn familie- en gezinsleven, zijn woning en zijn correspondentie. De Raad van State gaf Van Riem gelijk, het dossier bij Justitie raakt Van Riem in zijn persoonlijke levensfeer en mag dus niet zomaar worden vrijgegeven, er dient een wettelijke regeling voor te zijn. En die is er, zo oordeelde de Raad: de Wet Openbaarheid van Bestuur!
De legpuzzel van de WOB krijgt er hiermee meteen een dimensie bij. Als bij bepaalde gegevensverstrekking binnen de overheid de WOB geldt, dan betekent dit dat deze ‘intern bedoelde’ uitwisseling eigenlijk voor iedereen toegankelijk is. Eenmaal openbaar is voor altijd openbaar.
Gedacht vanuit deze redenatie is ook de informatie over voetbalvandalen, die Justitie aan de KNVB geeft, openbaar, beredeneerde professor Leo Damen. Hij diende in 1999 een WOB-verzoek in bij Justitie om dezelfde informatie te krijgen als de KNVB. De Raad van State moest er aan te pas komen, maar gaf Damen gelijk.
Openbaarheid van overheidsinformatie speelt niet alleen een rol bij journalisten, zo blijkt uit van der Meulens inleiding, de wet is op veel meer situaties van toepassing.
Oplettende journalisten kunnen daar weer gebruik van maken, zoals in 2007 gebeurde in de Pretium-zaak. Zie hier en hier. Journalisten van de GPD dienden een WOB-verzoek in bij de Consumentenautoriteit nadat hun ter ore was gekomen dat daar veel klachten waren binnengekomen over de manier waarop telecommer Pretium klanten wierf. Bovendien wisten ze dat Pretium met een beroep op de WOB inzage had gekregen in het klachtendossier.
De journalisten kregen natuurlijk net als Pretium inzage in het dossier, iets wat Pretium vervolgens in het verkeerde keelgat schoot. De klachten zouden nu ook uitgebreid in de pers komen.
Pretium stapte vervolgens naar de rechter en eiste stopzetting van verdere openbaarmaking. Maar ook hier gold het dogma, eenmaal aan iemand verstrekt blijft verstrekt. De rechter vond dat Pretium in het bezwaar dan maar had moeten aangeven waar het probleem nu eigenlijk lag.
Van der Meulen eindigde zijn inleiding met een korte blik op zijn voorontwerp voor een nieuwe WOB. Na de evaluatie van de huidige WOB door de Universiteit van Tilburg kreeg hij opdracht van de regering om een voorstel te maken voor een Algemene Wet Overheidsinformatie.
Van der Meulen heeft daarin gepoogd een aantal van de puzzelstukken op te lossen. Actieve openbaarmaking door de overheid, het openen van nu nog gesloten deuren van wetgeving en rechtspraak, en een betere regelingen voor belangenverstrekking. Maar het voorstel ligt voorlopig in wel erg diepe laden op het verantwoordleijke ministerie.
Met vervolgens een aantal praktische workshops over de procedure van de WOB, de weigeringsgronden van de WOB en de Eurowob kunnen de journalisten voorlopig vooruit. Het was een zinvolle middag waarmee de WOB wellicht weer wat meer in voetlicht treed. De procedures zijn lang niet altijd succesvol, maar verdienen meer gebruik.
