VVOJ Nederlands-Vlaamse conferentie onderzoeksjournalistiek 2007 Groningen
Klik hier voor meer verslagen van de conferentie.
Werkgroep: Journalistiek onder druk
Instructeur: Wim Criel, bedrijfsjurist van de Roularta Media Group. Moderator: Marleen Teugels (freelance journalist)
Datum: vrijdag 16 november 2007
Verslag: Miro Lucassen
Het fenomeen kent geen grenzen: zet een kritische journalist onder druk door te dreigen met torenhoge schadeclaims. Vlaanderen kende onlangs een wel heel vergaand voorbeeld: journalist Dirk Draulans pakte in Knack de spindoctor van premier Verhofstadt aan en kreeg een ware hetze over zich heen, inclusief de dreiging van een enorme claim. Hoe ga je daar mee om, en wat doe je ertegen?
Wim Criel ziet ruimte om met chirurgische precisie te nuanceren en zo kostbare en energie vretende processen te vermijden.
Dirk Draulans heeft een claim van 4,6 miljoen euro aan zijn broek hangen, afkomstig van Noël Slangen. Deze communicatieadviseur met als specialisatie crisiscommunicatie en opiniemanagement pikt het niet dat weekblad Knack kritische noten plaatst bij Slangens werkwijze.
De adviseur diende achtereenvolgens socialistische, christen-democratische en liberale heren, liet het Belgische kabinet de rekening betalen voor diensten die Slangens onderneming aan andere klanten leverde en wist door druk en gesjoemel opdrachten te verwerven die volgens de regels voor aanbesteding naar een ander hadden moeten gaan.
‘Totale belangenvermenging’, constateerde Knack. Draulans schreef dat ook op.
Het in België wettelijk geregelde recht op antwoord, dat Slangen de ruimte geeft om zijn visie op de zaak te laten afdrukken zonder inmenging van de redactie, is door de communicatieadviseur niet benut.
In plaats daarvan kwam er enkele maanden na publicatie een dagvaarding met een schadeclaim van 3,14 miljoen euro: het getal pi, afgeleid door het aantal gepubliceerde millimeters te vermenigvuldigen met een reclametarief. Slangen betoogde dat het Knack-artikel negatieve reclame voor zijn bedrijf was.
Draulans: ‘Dat is efkes schrikken. Mijn chef zei: we gaan het eerlijk verdelen, ieder de helft.’
Knack heeft niets betaald, het proces loopt nog, de claim blijft oplopen door vervolgpublicaties en tijdens de conferentie stond de teller op 4,6 miljoen euro. Maar het kan nog erger: een claim tegen Het Laatste Nieuws over doping in de wielerwereld bedraagt 20 miljoen.
Volgens Knack-verslaggever Draulans lijdt niet alleen zijn blad onder deze koude oorlog. Andere media raken geïntimideerd vanwege de hoge claims en pikken het vervolgverhaal minder op dan je zou verwachten. De Morgen geeft de bekritiseerde overheidsdienaar zelfs breed de ruimte om zich te verdedigen.
Het proces heeft ook voordelen: als partij kreeg Knack de beschikking over oude strafdossiers van geseponeerde en verjaarde zaken rond Slangen. Draulans: ‘En wat bleek: het was allemaal nog tien keer erger.’
Omdat alle materiaal uit dossiers van overheid en rechtbank komt, oordeelde Knack het niet nodig om weerwoord te vragen aan Slangen. Daarover loopt een tweede klachtprocedure. Noël Slangen is verder de website www.meneerrik.be begonnen waarin hij Knack, hoofdredacteur Rik Van Cauwelaert en Roulartabestuurder Rik De Nolf (‘Berlusconi in Peter Lorre gedaante’) onder vuur neemt.
Wim Criel, verantwoordelijk uitgever van Knack, heeft vaker met dit bijltje gehakt. In zijn presentatie spreekt hij niet over de nog lopende zaken van Slangen, maar over andere momenten waar uitgaven van Roularta procedures wisten te vermijden, te winnen of in elk geval de schade konden beperken.
Journalisten, vindt Criel, beseffen te weinig wat hun juridische positie is in het licht van uitspraken van het Europees Hof. Aan de ene kant is er het recht op privacy, aan de andere kant staat het recht van het publiek op informatie. Een verstandige journalist zegt de waarheid zonder risico te lopen, aldus Criel. Hij heeft enkele vuistregels om dit te bereiken:
– publiceer in eerste aanleg zestig procent van wat je weet. Laait het vuur op, dan kun je met de resterende veertig procent de vlammen doven of het genadeschot geven;
– besef dat het openbaar ministerie soms zaken niet kan aankaarten als gevolg van procedures. Goede relaties met het parket geven je gelegenheid soms de kastanjes uit het vuur te halen voor justitie;
– een troefkaart heeft waarde zolang je hem in de hand houdt. Ligt hij op tafel, dan kan de tegenpartij erop kloppen;
– denk aan het einde van het verhaal als je begint;
– stel liever iets vast in plaats van iemand te beschuldigen.
– vraag je af: zal dit irriteren?
– pas op voor karaktermoord: als je het woord sjoemelaar gebruikt, moet je heel precies zeggen wat je bedoelt;
– stel je onpakbaar op en gebruik niet te veel verf. Voorbeeld is de vergelijking van twee coverteksten: De censuur van de tabakslobby of Censuur en de tabakslobby. De eerste stelt dat de tabakslobby censureert. Als je artikel daar niet rechtstreeks bewijs voor geeft, moet je het evenmin op de cover suggereren. De tweede, nevengeschikte formulering brengt de twee net zo goed met elkaar in verband zonder je blad kwetsbaar te maken.
– blijf ruimte geven aan het vermoeden van onschuld zolang er geen veroordeling ligt: liever ‘medewerking’ dan ‘medeplichtigheid’.
– gebruik een interne ‘tegenlezer’ (oeil de Moscou) die naar zwakke plekken in je verhaal zoekt.
– leg beschuldigingen altijd voor aan de besprokene als teken van sterkte en om je positie in een proces te versterken.
Criel gaf op de conferentie een reeks voorbeelden van artikelen die door een licht gewijzigde formulering minder kwetsbaar waren geworden. Toch gaat er ook bij Roularta wel eens wat mis. Gebeurt dat, dan moeten uitgever en redactie zich volgens hem opstellen als sportieve verliezers.
Een belangrijke stap is de spontane rechtzetting wanneer een fout overduidelijk is. Direct doen, dit maakt latere claims minder kansrijk.
Ligt de zaak genuanceerder, dan is de toelichting nuttig: waarom heeft de redactie de zaak zo opgeschreven, kan een weerwoord de kou uit de lucht halen. Schuld bekennen gaat in dit stadium te ver.
Als de journalist helemaal niet fout zat, hoef je niet helemaal voor lief te nemen dat de wederpartij in een recht op antwoord je verhaal onderuit haalt. Volgens de jurisprudentie kan de redactie bij een niet gefundeerd recht op antwoord een naschrift plaatsen. Daarbij komt de veertig procent extra bronnenmateriaal goed van pas.
Zet de wederpartij advocaten in terwijl de redactie onweerlegbare bewijzen in handen heeft, gebruik dan kleine juristentrucjes. Zeg dus nooit ‘u heeft het mis’ tegen een advocaat, maar laat weten ‘uw cliënt heeft wellicht ongelijk aangezien…’
Probeer rechtszaken te vermijden door positieve voorstellen te doen. Komt de zaak toch voor, dan weegt de rechter journalistieke waarheidsvinding op andere wijze dan bij historici, wetenschappers en opsporingsambtenaren.
Een journalist kan geoorloofd publiceren als de informatie niet voor honderd procent klopt op voorwaarde dat het om maatschappelijk relevante berichtgeving gaat, de kritiek proportioneel blijft, schade zoveel als mogelijk is vermeden en wanneer de werkwijze past binnen de beroepsethiek.
